Хурдан морийг тэжээхүй

Байгаль цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлтэй манай орны мал сүрэг жил жилийн хаврыг ихээхэн хохирол хорогдолтой давдаг.Онд орсон хэсэг нь тарга хүчний нөөцөө бүрэн барж, бие махбод, ялангуяа элгэндээ хуримтлуулсан шим тэжээлээрээ цөөн хэдэн хоногийг даван туулж шинэ ногоотой золгодог. Энэ үеийг монголчууд “Хөх элгэн ” цаг ч гэж нэрлэдэг. Хавар цагт хэтэрхий их турж эцсэн адуу шинэ ногоо идээд тэнхэртлээ цаг хугацаа нилээн шаарддаг.

Х Х зууны 20-иод он хүртэл монголчууд Богд гэгээнд мандал өргөх даншиг наадмаа зуны адаг сарын шинэдээр хийдэг байсан түүхтэй.1924 оноос наадмыг Ардын хувьсгал ялсан өдөр буюу 7 сарын 11-нд хийж байхаар товлох болсон. Ингэснээр уях адуу бүрэн тэвээрч чадахгүйн бэрхшээл үүсэх болсон байна.Иймээс зун уяж уралдуулах морийг өвөл хаврын цагт тэжээх шаардлага зайлшгүй гарч байгаа юм.Өнгөрсөн зууны 60-аад он хүртэл монголын уяачид хурдан морийг тэжээх нь цээртэй зүйл хэмээн үздэг байсан.Нэгдэлжих хөдөлгөөн бий болоод зарим сум, нэгдлүүд овъёос, малын тэжээл тариалах болсон тэр цаг үеэс зарим овсгоотой уяачид мориндоо сэм сэмхэн тэжээл өгч эхэлсэн бөгөөд үүнийгээ ч бусдаас нуудаг, үзсэн харсан нэг нь нөгөөхөө муу хэлдэг байлаа. Морь тэжээх энэ ажлыг Сэлэнгэ, Төв аймгийн сангийн аж ахуйн  уяачид хошуучлан эхлүүлж байжээ.Үүний дээр морин тойруулгын морьдыг байнгын тэжээлтэй байлгадаг байсан нь энэ ажилд ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Ер нь хурдан морийг тэжээдэг болоход ихээхэн нөлөөлсөн хүн бол тухайн үеийн морин тойруулгын дарга, малын их эмч, мал эмнэлгийн албаны хурандаа Дондивийн Даш гуай юм.Тэрээр монголдоо хурдан гэгдэх Галшар удмын адуу, гүүг нэг дор цуглуулан дээр нь ОХУ-аас цэвэр үүлдрийн хэд хэдэн азарга авч ирж, тойруулгын адууны цусыг сэлбэн, улсын баяр наадамд хурдлах эх үндсийг нь тавьсан юм. Энэ үеэс эхлээд л тойруулгын адууны бага насыг нь Гарамжав гуай, дээд насыг нь Даваахүү гуай нар уяж улсын наадамд хурдлуулах болсон. Хурдан морио тэжээж уралдуулдаг уяачдын тодорхой төлөөлөл нь Манлай уяач Лханаажавын Дамдин гуай юм.Тэрээр Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Авдархангай нэгдлийн Тариа бригадын дарга байхдаа хүрэн азарга, буурал морь хоёртоо малын тэжээлийн ногоон солоомыг хаврын тарчиг цагт өгдөг байж. Түүний үр дүнд хүрэн азарга улсын наадамд нэг түрүүлж, тав айрагдсан бол  буурал морь нэг түрүүлж, хоёр айрагдсан байдаг.1967 онд энэ хоёр хурдан буянгууд улсынхаа наадамд хоёулаа түрүүлсэн бахдам түүх бий. Хурдан морийг тэжээж уях асуудал энэ үеэс дэлгэрсээр эдүгээ Монгол орныг нийтэд нь хамраад байна.Одоо эрхэм уяач та бүхэнд хурдан морийг хэрхэн тэжээвэл зохилтой талаар бяцхан талаар зөвлөгөө хүргэе.
Хаврын уралдаанд уях морийг  голдуу 12-р сарын дунд үеэс, харин зун уралдах морийг цагаан сарын дараагаас тэжээх нь элбэг. Тэжээхдээ ихэвчлэн овъёос ашигладаг бол цөөн хэсэг нь улаанбуудай, хивэг, хар гурил бага сага өгч тэжээж байгаа харагддаг. Улаанбуудайг махан тарга авахуулдаг сайн гэж ярьдаг бол хивэг, хар гурилыг дотор өөхлүүлж амьсгаа ихтэй болгодог муу гэх нь бий.Овъёосыг өдөрт хоёр удаа тогтмол хэмжээтэй өгдөг байна. Гэхдээ заавал усалсны дараа 4-6 шанагаар өгвөл зохилтой. Зарим уяачид нэг адуунд шөнөдөө тал боодол ногоон өвс өгөх нь ч бий. Хурдан морийг тэжээж байхдаа заавал хөлөргөж, хөдөлгөж байх ёстойг анхаарах хэрэгтэй.Тэгвэл тэжээл биед сайн шингэж, энерги болон хадгалагдах бөгөөд зун уяхад “голын тамир” хэлбэрээр илэрдэг байна.Тэжээлийн адуу тамиртай гэж ярьдаг нь ийм учиртай. Хэрэв олигтой хөдөлгөхгүй, зогсоогоод тэжээчихвэл идсэн уусан нь цөм өөх тос болоод идэшний малын шинж төлөвт ордог. Ихэнх уяачид хавар ногоо гарангуут тэжээлээ зогсоож адуугаа ногоонд цатгадаг бол цөөн хэсэг нь тэжээлийг нь огт таслалгүй харин хэмжээг нь багасгадаг. Ер  нь хавартаа 3-4 шуудай овъёос идчихсэн адуу зун уяхад гарын ая даадаг, зүдэргээ авна, уяа хэтэрнэ гэж байхгүй сайн талтай. “Тэжээл нь зохисон морины тухайд уяа хэтэрнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Цагаан өвсний морь бол дунд сунгаанд ч уяа мултарч болно” гэж МУ-ын Тод манлай уяач Д.Онон хэлсэн байдаг.Тэжээсэн морийг хавар эртнээс хооронд нь нилээд хэд хоногийн амралттайгаар хэд хэдэн ажил хийж хөндүүрийг нь гарган, алсаас зөөлөн уявал уяа их сайхан эвлэдэг байна. Мөн хавар мал дор орох цагт уях морьдондоо төрөл бүрийн витамин тарих явдал хаа сайгүй үзэгдэх болсон. Уяаны үер ч их ажлын дараа шингэрүүлсэн глюкоз хийж болно. Эдгээр нь уяж байгаа морины алдагдсан энергийг аль болох түргэн хугацаанд нөхөх зорилготой үр дүнтэй арга юм. Энэ бүх нэмэлт тэжээлээс гадна зарим морийг саамлаж уях нь бий. Эхийн цагаан сүүг орлох буюу үүнээс илүү нэмэлт тэжээл ховор. Саамалсан морь хэтэрхий өнгөтэй байдагт хууртагдан ажлыг нь алдаж, дутуудуулж болохгүйг анхаарах хэрэгтэй. Харин допингийн төрлийн ямар нэгэн эм бэлдмэл хэрэглэж болохгүй.
    Уяа эвлэг морь хурдан байх болтугай.