Хурдан морины салбар комиссын гишүүн С.Очирбат: Хожмын түүхийг бичдэг бидний ажил хариуцлагатай

Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын уугуул, Төв  аймгийн Зуунмод сумын Нацагдорж 5-р багийн харьяат хурдан морины зүтгэлтэн Совдын Очирбатыг уншигч тантай уулзуулж байна. Аймгийнхаа хурдан морины салбар хороонд 26 дахь жилдээ ажиллаж буй тэрээр бидэнд ийн хуучиллаа.

-Олон жил баяр наадмын комисст ажиллаж байгаа юм байна. Хэзээнээс энэ ажилд оролцох болсон юм бэ?
-Одоогоос 26 жилийн өмнө буюу 1993 оны 7-р сараас. Төв аймгийн 70 жилийн ойн баяр наадмын соёолонгийн уралдааны даамлаар манай ангийн захирагч, дэд хурандаа Сүрэнгийн Баасанхүү томилогдсон юм. Та бүхэн мэднэ дээ. Батлан хамгаалах яамны төрийн нарийн бичгийн дарга, улсын баяр наадмын зохион байгуулах хорооны нарийн бичгийн даргаар олон жил ажилласан даа. 
-Уяачид, мориныхноос Баасанхүү генералыг танихгүй хүн цөөн байх аа. 
-Тухайн үед морин уралдааныг тайлбарлах шууд дамжуулах техникийн бололцоо байсангүй. Бид  цэргийн холбооны үүргэвчтэй станциараа анх удаа мэдээ дамжуулж байлаа. Тэр станци 8-12 километрийн радиуст холбоо барьдаг. Би ямар ч туршлагагүй нөхөр бариан дээр цэргийн ангийнхаа дуу өсгөгч, чанга яригчтай магнитофон буюу дуу хураагууртай зогсож байлаа. Тэр жил бараг 500-600 соёолон уралдсан байх. Туршлагагүй дээрээс нь техникийн боломж тааруугаас болоод соёолон барианд ороход хэдхэн морины номер л тэмдэглэж амжсан. Дараа нь морины бай тараах гэсэн цуваа гаргаж чаддаггүй. Аргагүйн эрхэнд авто клубынхаа цонхоор 200 мориныхоо байг тарааж байх вэ. Тэгэхгүй бол ташуурдуулчих гээд... /инээв/
-Уралдаанч хүүхдийн дугаарыг тэмдэглэж амжаагүй гэсэн. Тэгээд яаж мэдэж 200 морины эздэд бай тараасан юм бэ? 
-Ирсэн хүн болгонд бай өгсөн. /инээв/ Тэрний хүчээр ташуурдуулалгүй өнгөрлөө. Хагас сайн өдөр байсан санагдана. Арайхийн амсхийгээд байтал нэг дэхийн өглөө комиссын дарга Батмөнх, нарийн бичгийн дарга Хэнч-Яахав нар дуудуулжээ. Яваад очсон Хэнч-Яахав гуай зэмлээд сүйд. Тэгэхээс яах вэ. За тэгээд үлдсэн 500-гаад мянган төгрөг баахан үнэмлэхээ бушуухан тушааж аваад санаа амарлаа. Ингэж хөглөсөн учраас дараа жилээс нь эхлээд хариуцлагатай үзсэн. Харин өнөөдөр тэр нэг хөгтэй наадмаас хойш 25 жил болжээ. 

-Таны яриаг сонссон тэр жилийн наадам нүдэнд зураглагдаж байна шүү.
-Тэгш ойн жил байсан учраас морь олон мордсон байна лээ. Дараа жилээс нь эхлээд морьдын тоо харьцангуй цөөрсөн. Гэхдээ л амаргүй. Барианд орж байгаа морьдын номерыг нэг нь харж дууддаг, нөгөө нь гараар бичиж авдаг. Олон морь зэрэг ороход заримдаа дуудаж амжихгүй шүү дээ. Тийм байдалтай 7, 8 жил явсаны эцэст диктафон буюу дуу хураагуур гарч ажил маань хөнгөрсөн. 
-Улс бүсийн наадмыг харж байхад нэлээд олуулаа бариан дээр зогсоод хүүхдийн номер дуудаж байдаг юм билээ. Тийнхүү олон хүн хяналт тавьж байж маргаангүй цуваа гаргадаг байх.
-Тэгэлгүй яах вэ. Хожмын түүхийг бичиж байгаа учраас хариуцлагатай хандах хэрэгтэй. Би туршлагатай, сэтгэлтэй хүмүүстэй хамтарч ажиллаж байсандаа үргэлж бахархдаг. Статистикийн газар ажиллаж байсан Ядамсүрэн гээд мундаг гүйлгээ ухаантай, морийг хүнээс илүү таньдаг хүн комисст ажиллаж байлаа. Тэр хүн уралдаж буй морьдыг удам судраар нь ярина. Мөн одоо улсын бүртгэлийн газарт ажиллаж байгаа Баян-Өнжүүлийн Батболд, мэргэжлийн хяналтын газар ажиллаж байсан Болдбаяр нарын хүмүүс морины комисст ажилладаг байсан. Би тэднээс их зүйл сурсаан. 
-Та бүхэн зөвхөн аймгийн баяр наадмаар л ажиллах уу? Төв аймагт зохион байгуулагдаж буй бусад уралдаануудад оролцдог уу?
-Зарим нэгд нь оролцоно оо. Даваахүү Тод манлай улсын сайн малчин болоод Бор үзүүрт наадам хийж байсан юм. Олон газрын уяачид ирсэн өтгөн наадам болсон л доо. Талийгч Ядамсүрэн гуай улсын морь цоллооч Гантөгс, Даваахүү, Болд, Бямбатөгс бид хэд урилгаар очиж комиссод нь ажиллаж байлаа. 2013 онд Заамарын төвийн бүсийн хурдын комисст ажилласан. Мөн МУ-ын Тод манлай уяач Бичээрэйн Далайгийн хийдэг  жил болгоны уламжлалт уралдаан дээр ажилладаг. Энэ мэтчилэн яривал олоон. 
-1993 онд соёолон 600 дөхөж уралдсан гэсэн. Тэгвэл сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд хамгийн олон болон хамгийн цөөн морь уралдсан нь хэдэн оны наадам бэ?
-2000-гаад оны эхээр манай Төв аймгийн наадамд их нас голдуу 500 хүрч морддог байлаа. 2003 онд аймгийн 80 жилийн ойгоор бүр 800 хүрч байсан. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд уралдаан олшроод тэр үү морьдын тоо цөөрөөд байна. 
-Хаа сайгүй тийм болсон дуулдах юм.
-Дунджаар нэг насанд 200-300 адуу морддог байсан бол сүүлийн үед 100 орчим л уралдах юм. Гэхдээ  манай аймгийн наадмын босго өндөр л дөө. Аймагт 20-т давхичихсан морь өөр аймаг суманд очиход эхний тавд л зарлагдана. Төрийн наадмын түрүү Цогтсайханы Сүмбэн зээрд, Их хурдын түрүү Баасанбазарын Дөлгөөн хонгор чинь аймагт түрүүлээд улсад ирж уралдахад тийм амжилт үзүүлж байгаа юм. Ер нь манай аймгийн наадамд айрагдсан адуу улсад  дээгүүр давхидаг шүү.
-Ингэхэд та улсын баяр наадмын хурдан морины салбар хорооны комиссод ажиллаж байв уу?
-Гавьяат  мал зүйч Самданжамц, хурдан морины салбар комиссын нарийн бичгийн дарга Галбадрах хурандаа нарын урилгаар хоёр удаа улсын баяр наадмын комиссод орж ажилласан. Мөн Дүнжингаравын хурд уралдааны комиссын бүрэлдэхүүнд 2, 3 ч удаа орсон. 
-Алтны дэргэдэх гууль шарлана гэдэгчлэн өөрөө морь уях бодол төрдөг үү?
-Олон жил хурдан адууны дэргэд зогслоо. Өөрийн гэсэн морьтой бол гээд адуу бэлэглэх улс цөөнгүй. Тэр болгоныг зүсэлж авсан бол овоо тоо гарах байх. Гэхдээ би авдаггүй юм. Миний хувьд тэнд тийм адуу бий дээ хэмээн бодож байхад л хангалттай. Тэгээд ч миний ажил хариуцлага өндөртэй. Өөрийн гэсэн адуутай болчихвол сэтгэл хоёрдоод хариуцлага суларч мэднэ шүү дээ. 
-Эргэн тойрныхноос морь уях уу?
-Хүүхдүүд төвийн дээр нь сургууль соёлын мөр хөөчихсөн болохоор адуу малнаас хол. Харин нутагт нэг ах морь уядаг. Аймгийн Алдарт уяач цолтой. Багаасаа эмнэг сургасан. Моринд их сайн. Одоо бараг спортын мастер болсон байх аа. 
-Нутагт гэдэг нь ...
-Би чинь Говь-Алай аймгийн Хөхморьт сумын хүн шүү дээ. 8-р ангиа төгсөөд Налайхын цэргийн сургуулийн холбооны ангид ирж байлаа. Цэргийн байгууллагад 25 жил ажилласан. Тэтгэвэртээ гарснаасаа хойш аймгийнхаа холбооны газар, “Монсуль” компанид ажиллаж байгаад одоо багийн дарга хийж байна. Улсад 41 жил ажиллажээ. 

-Их Монголын элсэн дээр тоглож өссөн хүү байх нь. 
-Ээ дээ. Сүүлийн хэдэн жил нутаг руугаа явж чадсангүй. 
-Төв аймагт суурьшаад удаж байна уу? 
-Төв аймагт 30 жил амьдарч байна. Бараг Төв аймгийн хүн болж дээ. 
-Ах тань морь уядаг юм байна. Аав тань морь уядаг байв уу? 
-Манайх харлаг, борлог зүсмийн хурдан морьдтой. Ах түүнийг нь унаж хурдлуулдаг байсан. Ах минь багаасаа морин дэл дээр өссөн болоод адуунд эрэмгий. Одоо төрсөн нутагтаа морио  уяж уралдуулан цэнгэж суугаа. 
-Уртын дуу хадаж, гийнгоо цангинасан наадам айсуй. Ярилцлагаа таны хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе. 
-Морьтны соёлын том өв болсон наадам бүхэн сайхан даа. Энэ их өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлж буй та бүхний ажилд амжилт хүсье. Та бүхнийг морины босоо цагаан хийморь үеийн үед ивээж явах болтугай.
Ерөөл бат оршиг. 

Тод магнай сэтгүүлийн Төв аймгийн Зуунмод сумын тусгай дугаараас...