Сумын Алдарт уяач С.Дүүбаатар: АЛТАНГЭРЭЛ АХЫНХАА ТАВАН НАСНЫ МОРИЙГ УНАЖ, ХОЁР ТҮРҮҮ, НЭГ АЙРАГ ХҮРТЭЖ БАЙЛАА

Өмнөговь аймгийн Манлай сумын Далай багийн харьяат сумын Алдарт уяач Сүндгээгийн Дүүбаатар 1966 оны өвөл  төрсөн бөгөөд АХ-ын 90, Манлай сумын 90 жилийн ойн медаль, МУЗН-ийн Энэрэл, Нигүүсэл одон, ХХААЯ-ны Тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр тус тус шагнагдаж байжээ.
-Ардын хувьсгалын 96 жилийн ой,  Түмэн адууны баяр аймгийн зүүн бүсийн уралдаанд одтой сайхан наадлаа. Хэдэн насны морь уясан бэ?
-Юуны өмнө “Тод магнай” сэтгүүлийн хамт олон болон уншигчдад нь энэ өдрийн мэндийг дэвшүүльe. Миний хувьд энэ жил сумын баяр наадамдаа хоёр азарга түрүү, аман хүзүүнд хурдлуулж дэлгэр сайхан наадлаа. Ноднин жил сумын баяр наадамд айрагдсан Бага халзан гэдэг ухаа халзан азарга маань энэ удаад түрүүллээ. Би энэ азаргаа шүдлэнд нь Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын Цагдаагийн хорих ангийн дарга Ням-Очир гэдэг хүнээс авч байсан юм. Надад ирэхдээ эмнэг шахуу адуу ирээд хязааландаа сумын 90 жилийн ойн баяр наадамд давхисан. Гэхдээ олигтой нутагшаагүй байсан болоод ч тэр үү, амжилт үзүүлээгүй. Тэгээд 2015 онд өнжөөд, ноднин жил сумын баяр наадамд уралдуулахад гурваар хурдалсан юм. Энэ жилийн хувьд дан уяагаар ийнхүү хурдаллаа.
-Говь нутагтаа дасан зохицоод, одоо л жинхэнэ хурд хүчээ гайхуулж эхлэх нь дээ?
-Тийм ээ, эхний хоёр жил бол ургамал ногоондоо дасахгүй, тамир тэнхээ нь ч сайнгүй байсан. Одоо орон нутаг, бэлчээр усандаа дасан зохицоод боломжийн сайхан хүчтэй байна. 
-Энэ жил давхар уяагаар уралдуулахаар төлөвлөсөн уралдаан олон байв уу?
-Би бусад шиг наадмын мөр хөөгөөд явдаг хүн биш. Хорхойгоо дарах үүднээс болон Монгол сайхан уламжлал, адууныхаа залгамж халааг алдагдуулахгүйн тулд жилдээ ганц хоёр удаа л уралдуулдаг юм. Халзан азарганы хувьд тэжээлгүй, дан өвс ногоогоор уралддаг учраас энэ жилдээ дахин уралдуулаагүй.
-Энэ жил сумын баяр наадамд аман хүзүүддэг нь Их халзан уу?
-Тийм ээ. Би Их халзан азаргыг 2010 онд Сүхбаатар аймгийн Асгат сумаас улсын Начин Жанцангийн Чулууны дүүгээс авсан юм. Дааганаас хязаалан хүртлээ олигтой нутагшаагүй учраас ойр зуур сэргээгээд л буцаагаад тавьчихдаг байлаа. Тэгээд 2014 онд Манлай сумын 90 жилийн баяр наадамд соёолондоо гуравласан. Мөн сумын баяр наадмаас гурав хоногийн өмнө болсон ургийн баярт түрүүлсэн. Хойтон жил нь сумын баяр наадамд түрүүлсэн. Тэгэхэд манай унаган хонгор азарга бас таваар хурдалж байлаа.
-Өнгөрсөн жил ч бас морьд хурдан, уяа эвлэг, сайхан наадсан байх нь ээ?
-Бага халзан азарга гурваар давхисан. Их халзан болон хонгор азаргаа уялгүй өнжөөчихсөн юм.
-Азарга мордуулсан л бол айргийн тавд хурдалчихаад байдаг юм аа даа?
-Тохиолдол нь л тэгж таараад байдаг байх. Түүнээс биш азаргыг онцолж уяад байдаггүй. Харин сүүлийн хоёр, гурван жилийн наадамд гайгүй л давхиад байна.
-Энэ жил хонгор азаргаа мордуулсан уу?
-Энэ жил хонгор азарга маань энэ хоёртоо арай л хүрэхгүй байх шиг санагдаад, үсэргээ өнгөрөөгөөд тавьчихсан юм.
-Та ингэхэд хэдэн наснаасаа хурдан морьтой нөхөрлөсөн юм бэ?
-Манай ээжийн нагац ах аймгийн Аварга адуучин Алтангэрэл гэдэг хүн байсан юм. 14 билүү, 17 жил аймгийн Аварга малчны болзол хангасан гэдэг. Би 1976 онд тэр хүний таван насны морийг унаж, хоёр түрүү, нэг айраг хүртэж байлаа. Ээжийн маань аав Дашзав ч бас Занданбал гэдэг хүний туслах уяач явсан хүн. Хүү Гэндэнсүрэнтэй нь хамт тэр хүний морины ажлыг хийдэг байсан гэдэг. Өвөө маань шарга мориороо аймгийн баяр наадмаас айраг хүртэж байсан санагддаг юм. Гэхдээ би бага байсан болохоороо их сайн мэдэхгүй л дээ. Одоо тэр хүний хойч нь Өөдөсийн Мөнхтайван гээд манай сумын МСУХ-г ноднин жилээс ахлаад явж байна. 
-Аав тань морь уядаггүй байсан уу?
-Аав маань залуудаа адуу маллаж байсан. Сумын баяр наадамдаа хааяахан морь айрагдуулчихдаг л эр хүн байлаа. Гэхдээ тэр бүр морь уяад байдаггүй байсан л даа. Сумын наадмаар жороо мориор гангараад л очно. 
-Та өөрөө хэдэн оноос морь уяж эхэлсэн бэ?
-Би 1990,1991 оноос морь уяж эхэлсэн. Алтангэрэлийн Тогтоол гэдэг хүний хүргэн болсоноор тэдний хурдтай адууны суурь адуутай болсон юм. 1990 онд хадам аавынхаа бэлэглэсэн хонгор халзан даагыг хойтон жилийнх нь сумын баяр наадамд айрагдуулж байлаа. Түүнээс хойш сонирхолдоо хөтлөгдөн морь уяж байгаа ч аймаг, бүсийн уралдаануудад төдийлөн явж байсангүй. Сум орон нутгийн том, жижиг наадмуудаас 40 гаруй айраг, түрүүтэй. 2013 он буюу Манлай сумын Адууны баяр болдог жил сумын Алдарт уяач цол хүртсэн.
-Бүсийн чанартай уралдаануудад оролцож байгаагүй юм уу?
-Өнгөрсөн хавар зүүн бүсийн уралдаанд Их халзан маань зургаалсан. 
-Зүүн зүгээс адуу мал авч уралддаг юм байна. Eр нь олон адуу цуглуулсан уу?
-Айл гэр болсоны дараа адуу сонирхож эхлээд Монгол Улсын Алдарт уяач Цэдэвийн Жанж гуайн унаган хүрэн азаргыг худалдаж авч байлаа. 2007 онд сумын баяр наадамд манай сум таван түрүүгээ алдчихаад байтал хүрэн азарганы маань төл шүдлэн үрээ наадмын сүүлийн өдөр түрүүлж, орон нутгийнхаа нэрийг хамгаалсан сайхан үйл явдал болсон.
-Та азарга сайтай юм байна. Төлүүд нь хэр хурдалж байна вэ?
-Онцгой тодорчихсон адуу одоогоор алга. Гэхдээ ойр зуур, хаврын уралдаанд айрагдсан ганц, хоёр адуу бий. Энэ жилийн хувьд хүн бүл муутай учраас бага адуунуудаа барьж чадсангүй. Уг нь уявал болмоор л юм шиг санагддаг юм.
-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Ах нь хүү, охин хоёртой. Охин энд, хүү маань аймгийн төвд амьдарч байна. Хүү энд амьдарч байхдаа туслах уяачийн үүрэг гүйцэтгэдэг л байлаа. Сургууль соёл, амьдрал ахуй гээд тусдаа гарсанаас хойш хүн бүл жаахан муутай л байна.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж, урт насалж, удаан жаргаарай.

"Тод магнай" сэтгүүл. Манлай сумын тусгай дугаар. 2017 он