Оонон хар


1997 оны баяр наадмын өмнөх өдрүүдэд Буянт-Ухаагийн морь барианы асрын өргөтгөл хийгдэж байлаа. Нэгэн үдэш багын танил Дашийн Мөнхтөр ирж нэгэн зүйл надаас аминчлан хүссэнийг зөвшөөрч билээ. долдугаар сарын 10-ны орой манай уяаны дэргэд том хар жийп машинтай бадриун залуу ирж учир явдлаа хэлж хоноглосон юм. Энэ "битүүлэг" хүсэлт нь намайг машинд сууж азарганы уралдаан зүгээр л үзэж сонирхох төдий л байлаа. Дуу цөөн, томоотой суугаа залууг манай галынхан нэг их тоосонгүй. “Тэрний тийм азарга их сунгаанд тэгж давхилаа, их наадамд тэгж л давхина” гэхчилэн ярилцаж суув.
Жаргалын өдрийн өглөө азарга гарах зуурт нөгөө залуу маань наадмын гоёл алтан шаргал торгон дээл гарган өмсч америк ковбой малгай духдуулж, торгон хромон гутал өшиглөж ихэд л сүсэгтэй харагдав. Тэгээд над руу дөхөж: "За ахаа, миний машинаар азарга дагая" гэв. Тэгээд тугаа шилжүүлж том хар жипэнд орж суулаа.
Азарга гарч эхэллээ. Нөгөө залуу маань надад хандаж, “Ахаа, нэг хүн суулгачих уу” гээд их л болгоомжтой дуугарав. Хоёулхнаа тул хуучлах хүнтэй болох тул зөвшөөрөв. Тэгтэл тэнд ногоон дээлтэй хөдөөний бололтой шовгор бор хархүү зогсож байлаа.
Азарганы гараа будилаангүй сайхан болж шинээр босгосон зургаан километрийн даланг тойрон уралдаж эхлэв. Бид гурав Түргэний голын гарам орчим зогсон хүлээж байлаа. Хойно сууж явсан ногоон дээлтэй хархүү өөрийнхөө нэрийг Сандагдорж гэж танилцуулаад Цэнхэрийн хурдан хар азарганы эзэн гэж байлаа. Тэр хар азарга их сунгаанд өнгөлж, чих дэлдээд байсан тул тэд бүх зүйлийг бодож тийнхүү нууцлаад байсныг сая л анзаарсан юм. Тэр хоёр хулмаганаад л «Та аль талын хүн бэ?» гэж байв. Морины комиссын гишүүний хувьд аль талд ч байдаггүйг хэлэхэд, нилээд тайвширч билээ. Далан ороож азарганы түрүүч бүдэг бадаг цухуйхад Сандагдорж энгийн нүдээр харахад бэрх хол зайнаас «хар азарга, шар цамцтай хүүхэд өнгөлж» гэж гайхалтай хурц ялгаж харж хэлэв. Тэгэхэд нь би, "Тэгвэл миний дүүгийн л хар азарга биз ээ. Өөр тэгж өнгөлөх хар азарга байхгүй" гэж хэлэв.
Үнэхээр Цэнхэрийн хурдан хар азарга тасархай өнгөлөн Түргэний голыг гатлан Айдасын хүрийг өгсөж эхлэв. Хүүхэд нь азарганы амыг сул тавьсан байлаа. Би хэдэнтээ "хүүхдээ татуул, их газар олон хурдан хүлэг бий"-г сануулахад "тэр зүгээр миний хар суудаггүй юм" гэж байв. Тэр нь надад итгэхгүй эмээж хаширлаад байгаагийн өнгө байв уу, уралдааны туршлага, арга барил дутмаг байсных уу, бүү мэд. Уг нь ямар ч хүлгийг татаж зуулган уралддаг билээ. Айдас уруудахад Даваахүүгийн түмний эх халтар азарга «маань» нэхэн барьж авлаа. Халтар ёстой л урж, хашир уяачийн хэлснийг хүүхэд нь хийж байлаа. Алдар толгой ороон гарч ирэхэд халтар сууж (гэдэс их байсан), хар азарга ганцаараа жигд явж л байлаа. Бидний баярын совин татаж "за одоо түрүүлэх магадлалтай боллоо, татуулсхийнэ байгаа" гэхэд Сандагдорж "Дамдинжавын хул азарга аймагтаа уралдаад миний харыг хэзээ ч дийлж байгаагүй юм" гээд л ханцуйгаа сэгсрэн дохиж "явуул" гэж байв. Тэр үед араас Батхүүгийн түмний эх хул, Даваахүүгийн зул хонгор азарганууд нэхэн ирж байгаа нь харагдаж эхлэв. Хэсэг яваад бидний тооцсоноор хул азарга суулаа. Гэдэс нь нарийдсан байв. Харин Өндөр зул (гэдэс хоол яг дүйсэн) чих нь соотгоноод л урагшаа ахиж тэргүүлэн тасарлаа. Даваахүү хажуугаар жийптэй орж ирээд "хөөе, өвгөний чинь азарга түрүүллээ" гээд хор малтаж тоос босгон давхиж өнгөрөв. Яг санаснаа хийсэн хүн тэгэхээс яах вэ? Түүний дараа Өндөр зулын ар хударгаар хар азарганы яг өмнүүр шар өнгөтэй супер 69 машин тас дайран гараад тоосоороо булж орхив. Эсрэг тал нь ингэж л олон нарийн арга хэрэглэж чадаж орхидгоос уяачид хохирч, хаширдагийг нүдээр үзсэн минь тэр. Тэгээд Өндөр зулыг хар азарга нэхэж хөөгөөд урагшилсангүй жигд л явсаар аман хүзүүдэж билээ. Тэр уралдаанд Даваахүү хар азаргыг хэрхэн дарах аргаа нарийн боловсруулж зохион байгуулалт хийж, дөрвөн цуутай азаргаа дөрвөн өөр хоол гэдэстэй, дөрвөн янзын тактикаар уралдуулсан байлаа. Тэрбээр халтар азаргаа Алдар толгойн суганд татан авч, Батхүүгийн Толин хулыг гуравлуулж, Зоригийн хүрэнг тавлуулж, Өндөр зулыг түрүүлгэж, мадаггүй Манлай уяачаа баталж чадсан юм. Оройхон майхан дээр нь очихдоо Сандагдоржийн аав Цэрэндондог уяачтай танилцаж билээ. Азаргаа татаж уралдсан бол зөвдөх байсныг хэлэхэд "Төрийн сүлд өршөө. Энэ их наадамд айрагдаж, аман хүзүүднэ гэдэг сайхан хувь заяа" гэж залбирч байлаа. Тэр орой Цэнхэрийн Дугарсүрэнгийн саарал шүдлэн хоёр дахиа түрүүлэхэд нөгөө залуу маань "манай амаагийн шүдлэн шүү дээ, миний ах Занын маань адууны угшилтай гэдэг" гэж байв.
Нутгийнхаа олон хурдан хүлэг, уяачдыг хөхүүлэн дэмжиж явсан тэр хархүү бол Цэнхэрмандалын харьяат Нанжидын Даваа гэдэг залуу байлаа. Үнэхээр тэдний өвөг дээдсийн адууны цус Дугарсүрэнгийн саарал үрээний судсаар гүйж байгаа нь түүний сэтгэлийг хөдөлгөсөн бизээ. Хар азарганы уяач Цэрэндондог гуай уг нь Сэцэн ханы Зоригтын хошуу Дэлгэрхааны хүн гэнэ. Тэр 7-16 нас хүртэл морь унаж, жар гартлаа морь уясаар 30-аад айраг, түрүү хүртээд байна.
Тэрбээр ийнхүү хуучилсан юм. Хар азаргаа анх шүдлэнд нь аман хүзүүдүүлж, хязааланд нь наймлуулж, соёолонд нь түрүүлгэж, түүнээс хойш дийлдэшгүй хурдлуулж хавчигт нь аймгийн 70 жилийн ой, Жаргалтхааны сумын наадамд тус тус түрүүлгээд арван нэгтэйд нь улсад уралдуулсан нь тэр гэнэ. Хар азарганы эх тал нь Дэлгэрхааны Жүнгийн адууны хул гүү, эцэг тал нь өөрийнх нь азарганы удам аж. Эхийн эх нь Чанцалын саарлын үр бөгөөд Галшарын Оонон харын удам судартай гэгддэг ажээ. Эцгийн эцэг хээр азарга гурван үе хурдалж айраг, түрүү авч байсан гэнэ. Зарим мэдээгээр Даваанэрэн начингийн хүрэн халзангийн цус хар азарганы угшилд шингэсэн гэцгээдэг. Ер нь Сандагдоржийн хар азарга бол Маарын хээртэй давхил, хийцээрээ төстэй тал бий.
Үнэхээр ч энэ хар азарга ясны хурдан хүлэгт тооцогдоно. 1997 онд Үндэсний их баяр наадамд айрагдсаны дараа Хардэл жанжин бэйсийн нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаанд хар азаргаа бэлдэж эхэлжээ. Ер нь энэ уралдаанд давхар уяагаар уралдана гэж тооцоод улсад тарган уралдсан гэдэг. Нутагтаа ирсний дараа хар азарга гүү гишгэж турж эцсэн байна. Цэрэндондог уяач Галшар явахаа болихоор шийджээ. Харин хүсэл зориг нь дийлдэхээ болиод байсан Сандагдорж уяач зөрж нэг л өдөр адуугаа туугаад Галшарын зүг сэм явж оджээ. Адуугаа туусаар Галшар хүрэхэд ган тайлагдаж оройхон зуншлага эхэлж, ногоо сайхан ургасан байна. Нялх ногоо идсэн адуу ч дороо тэнхэрчээ. Энэ бүсийн уралдаанд Буяндэлгэрийн Жинст хонгор азарга (1998 онд Их хурдад түрүүлсэн)-тай хурд хуваан уралдаж хошуу өлгөн түрүүлж, Түмний эх цол хүртжээ. Түмний эх хар азарганы галуун сагаг нь тасарч маахайлах шахаад бэрэвхий нь урагдаж улаан нялга болж харьж ирсэн түүхтэй. 1998 онд Их хурдыг зорьж Буянт ухаагаар дайран өнгөрөхөд (7-р сарын 11-нд) их тарган, ажил хийгдээгүй байлаа. Их хурдын уяаны явцад хар азарганы хөлс түгжирч байснаа их сунгаанаар давхил нь орсон гэдэг. Тэгээд бяр хүч, хурд заан тарган ирээр давхиж айргийн тавд баригдан ясны хурдан хүлэг болохоо нотолжээ. Хар азарга 1999 онд 13-тайдаа Жаргалтхаанд болсон томоохон наадамд аман хүзүүдэж, давхар уяагаар Чойрт болсон Боржигоны бүсчилсэн уралдаанд хориодоор давхисан гэдэг.
Өнө цагийн Оонон хар азарга билээ
Өвгөн ноёны алсад цацарсан хишиг билээ
Олойр татсан тэнгэрийн заагаар
Од шиг харвах нар сартай буян билээ.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар


0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
Ням, 16:47 минут Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
Ням, 14:55 минут Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
Ням, 14:46 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
Ням, 13:53 минут Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
Ням, 13:12 минут Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
Ням, 12:16 минут Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
Ням, 11:54 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
Ням, 10:35 минут Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
Ням, 09:09 минут Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
Ням, 07:59 минут Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
Бямба, 16:15 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
Бямба, 15:28 минут Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
Бямба, 14:32 минут Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
-
Бямба, 13:54 минут Хамгийн бага нас дааганы уралдаанд 240 даага бүртг…
-
Бямба, 13:07 минут Уралдаанч Н.Боорчи: Шүдлэн түрүүлгэж, соёолонгоо …
-
Бямба, 12:29 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан соёолонг…
-
Бямба, 11:20 минут З.Мэндсайханы хул соёолон түрүүллээ
-
Бямба, 09:56 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Уламбаяр: Дөрвөн настай морины…
-
Бямба, 09:14 минут Фото - Соёолон мордуулахын эргэн тойронд
-
Бямба, 08:02 минут 195 соёолон бүртгүүлжээ
-
Баасан, 17:43 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан их насны…
-
Баасан, 17:01 минут Л.Анхбаатарын хүрэн халзан морь түрүүллээ
-
Баасан, 16:01 минут Уралдаанч Ц.Түвшинсайхан: Ээжээ, ааваа хүү нь түрү…
-
Баасан, 15:43 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Амарсанаа: Баянхонгороос анх у…
-
Баасан, 15:05 минут 210 их насны морь бүртгүүлжээ
-
Баасан, 12:43 минут АХ-104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан азарганууд
-
Баасан, 11:58 минут МУАУ И.Золбоогийн хүрэн халзан азарга түрүүллээ
-
Баасан, 08:49 минут Фото - Азаргаа мордуулав
-
Баасан, 08:27 минут 153 азарга бүртгүүлжээ
-
Пүрэв, 18:19 минут Манлай уяач Х.Улам-Өрнөх: Морь айрагдана гэдэг оло…
-
Пүрэв, 17:51 минут Уралдаанч Б.Эрдэнэбилэг: Бөмбөгөө ахыгаа нэг оруул…
-
Пүрэв, 17:39 минут Б.Лхагвацэрэн:Таван жилийн дараа төрийн наадмын хи…
-
Пүрэв, 16:21 минут Ж.Түмэн-Өлзийн бор шүдлэн түрүүллээ
-
Пүрэв, 15:09 минут Тод манлай уяач О.Батбилэг:Түрүүлэх байх гэж бодсо…
-
Пүрэв, 13:47 минут 225 шүдлэн бүртгүүлжээ
-
Пүрэв, 12:57 минут АХ-ын 104 жилийн ойн эхний 10-т хурдалсан хязаалан…
-
Пүрэв, 12:07 минут Б.Гантигийн сартай хүрэн хязаалан түрүүллээ
-
Пүрэв, 10:17 минут Хязаалан 256 бүртгүүлжээ
-
Пүрэв, 10:07 минут Хүйн долоон худагт хязаалангийн эргэн тойронд
-
7-р сарын 02 -нд Эрдэмт уяачид, эрэмгий хүлгүүд- Тод манлай уяач С.…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн сонгомол бага насанд Х.Бат-Эрдэнийн…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн дааганы уралдаанд М.Цэрэнжавын хээр…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дээд насанд С.Баярсайханы …
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Я.Содбаатарын бор соёолон түрүүллээ
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн их насанд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зэ…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Д.Батбаярын Түмт хээр азарга түрүүлж…
-
2024 оны 8-р сарын 01 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Г.Ганб…
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд П.Баярбатын бор хязаалан түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд Г.Энхбатын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдааны сонгом…
-
Баасан, 12:43 минут АХ-104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан азарганууд
-
Пүрэв, 17:51 минут Уралдаанч Б.Эрдэнэбилэг: Бөмбөгөө ахыгаа нэг оруул…
-
Бямба, 11:20 минут З.Мэндсайханы хул соёолон түрүүллээ
-
Ням, 10:35 минут Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
Пүрэв, 12:57 минут АХ-ын 104 жилийн ойн эхний 10-т хурдалсан хязаалан…
-
Ням, 13:53 минут Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
Пүрэв, 16:21 минут Ж.Түмэн-Өлзийн бор шүдлэн түрүүллээ
-
Бямба, 16:15 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
Бямба, 15:28 минут Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
Баасан, 17:01 минут Л.Анхбаатарын хүрэн халзан морь түрүүллээ
-
Баасан, 17:43 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан их насны…
-
Баасан, 11:58 минут МУАУ И.Золбоогийн хүрэн халзан азарга түрүүллээ
-
Баасан, 08:27 минут 153 азарга бүртгүүлжээ
-
Баасан, 15:43 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Амарсанаа: Баянхонгороос анх у…
-
Пүрэв, 10:07 минут Хүйн долоон худагт хязаалангийн эргэн тойронд
-
Бямба, 09:56 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Уламбаяр: Дөрвөн настай морины…
-
Пүрэв, 12:07 минут Б.Гантигийн сартай хүрэн хязаалан түрүүллээ
-
Ням, 16:47 минут Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
Ням, 07:59 минут Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
Баасан, 08:49 минут Фото - Азаргаа мордуулав
-
Бямба, 12:29 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан соёолонг…
-
Бямба, 13:07 минут Уралдаанч Н.Боорчи: Шүдлэн түрүүлгэж, соёолонгоо …
-
Ням, 14:46 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
Пүрэв, 10:17 минут Хязаалан 256 бүртгүүлжээ
-
Пүрэв, 18:19 минут Манлай уяач Х.Улам-Өрнөх: Морь айрагдана гэдэг оло…
-
Пүрэв, 13:47 минут 225 шүдлэн бүртгүүлжээ
-
Ням, 11:54 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
Пүрэв, 17:39 минут Б.Лхагвацэрэн:Таван жилийн дараа төрийн наадмын хи…
-
Бямба, 08:02 минут 195 соёолон бүртгүүлжээ
-
Пүрэв, 15:09 минут Тод манлай уяач О.Батбилэг:Түрүүлэх байх гэж бодсо…
-
Ням, 13:12 минут Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
Бямба, 09:14 минут Фото - Соёолон мордуулахын эргэн тойронд
-
Ням, 14:55 минут Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
Баасан, 15:05 минут 210 их насны морь бүртгүүлжээ
-
Бямба, 13:54 минут Хамгийн бага нас дааганы уралдаанд 240 даага бүртг…
-
Ням, 12:16 минут Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
Ням, 09:09 минут Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
Баасан, 16:01 минут Уралдаанч Ц.Түвшинсайхан: Ээжээ, ааваа хүү нь түрү…
-
Бямба, 14:32 минут Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна