Хөвсгөл аймгийн хурдан морины түүх бичлэгийн хөгжил, цаашдын чиг хандлага
Хөвсгөл нутгийн нүүдэлчин малчид нэн эрт үеэс угшил сайт удамт хурдан хүлэг морьдоороо алдартай байсан нь түүх археологийн болон аман зохиолын баримтаас тодорхой харагддаг. Хотогойд, Дархад ардын дунд олон зуун жил дуулагдсаар ирсэн “Хотогойдын унага”, “Дэлтэй цэнхэр”, “Зураг саарал” морь хэмээх домогт дуунууд болон Тэсийн голын ай сав нутгаар нэлээд тохиолддог хадны зураг зэргээс үзэхэд Хөвсгөл нутаг нь адуу, тэр дундаа хурдан морины эртний соёлтой нутаг гэдгийн нэгэн баталгаа юм. Тухайлбал Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Цахир уул, Модот толгой, Хүүхдийн овоо, Харганатын ам зэрэг газруудаас олдсон сүрэг адуу, адууны тамга тэмдгийн дүрс элбэг бөгөөд эдгээрийн дундаас Хүүхдийн овооны хаданд дүрсэлсэн хос морин хөллөсөн морин тэрэгний зураг, Харганатын хадны 8 адуу тууж нохой дагуулсан малчин хүний дүрслэл нэлээд сонирхолтой байна. Эдгээр түүхэн дурсгалуудыг 1970 оны сүүлчээр Монголын нэрт археологич, академич Д.Цэвээндорж судлан үзээд:
Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын төвөөс баруун тийш Тэсийн голын урд Дэлгэрхаан уулын хойноос Цахир уул руу чиглэн буусан амыг Харганат гэх бөгөөд түүний эхэнд багавтар хадны наран талын хавтгайд зүүн тийш сүрэглэн яваа найман адуу тэдний араас дагаж яваа нум сум мэт эдлэл барьсан хүн нохой зэргийг дүрсэлжээ. Адуу бүгд сайхан шовх согоон чихтэй нэлээд нь алсыг харан янцгааж буй мэт дүртэй. Адууны дунд буй бусдаас том уртлаг биетэй өргөн цээжтэй, нарийн хөлтэй, урт сүүлтэй адуу бол уг зургийн голлох дүр бөгөөд галбир шинж сайтай морь болох нь биеийн ерөнхий төрхөөс харагдана” гээд энэхүү дурсгал нь хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдоно гэж дүгнэжээ.
Мөн түүхийн нэгэн баримт дурдахад 18-р зууны үеийн Хотогойдын Эрдэнэдүүрэгч Вангийн хошуу наадамд уралдсан морьдын данс цуваа сэлтийг үзэхэд эхний З0 моринд давхин ирсэн байр, өнгө зүсэмд тохируулан цол, чимэг олгосон байна.
Хөвсгөл нутгийн малчид уяачид хурдан удмын адууг бий болгох талаар нэлээд амжилт ахицтай байгаа хэдий ч тэднээс шалтгаалахгүйгээр тэгэхдээ ахиц дэвшил төдийлөн ажиглагдахгүй байсан салбар бол тус аймгийн хурдан морь судлалын түүх бичлэгийн асуудал юм. Монголын хурдан морь судлал нь доктор А.Баярмагнай гуайн ангилж байгаагаар:
1. Хурдан морины уралдааны түүх
2. Хурдан морины уяа, заслын түүх
3. Хурдан морины шинж судлалын түүх хэмээн ерөнхийлөн ангилдаг байна.
Хурдан морь судлал түүний хөгжлийн тулгуур нь хурдан морины уралдааны түүх алдарт уяачдын намтар түүх тэдгээрийн бий болгосон угшилт адууны түүхээс бүрдэнэ. Энэ талаар манай аймагт хуруу дарам цөөн бүтээлүүд хэвлэгдэн олны хүртээл болсон ч өнөөгийн хүүхэд залууст олдоход нэн бэрх болжээ.
Тухайлбал сэтгүүлч зохиолч Б.Бат-Эрдэнийн “Асрын өмнө торгон жолоо” хэмээх бүтээлд 1945 оноос 1991 оны Хөвсгөл аймгийн 60 жилийн ой хүртэлх Ардын хувьсгалын ойн их баяр наадмуудад уралдаж түрүүлж айрагдсан морьдын цувааг багтаасан бол, судлаач багш Ш.Пүрэвхүүгийн “Хатан туурай”, “Цомбон туурай”, “Ширмэн туурай” зэрэг цуврал бүтээлүүдэд мөн үеийн аймгийн хурдан морины цуваа данс, зарим Монгол улсын Алдарт, аймгийн Алдарт уяачдын намтрыг багтаажээ. Мөн Хөвсгөл аймгийн Алдарт уяач Ж.Нямлхагвын “Хүлэгчийн голомт”, Галт сумын зохиолч найрагч Ц.Батбилэгийн “Алтан тууртын тоос” хэмээх бүтээл хэвлэгдсэн нь түүхийн судалгааны болон танин мэдэхүйн ач холбогдолтой байна.
Эдгээрээс гадна сэтгүүлч Шарын Ганхуягийн “Уяачийн нууц товчоон”, А.Баасандоржийн “Тэнгэрлиг заяат Тэсийн голын унага”, адуу судлаач Д.Даваагийн "Хүлэг эрдэнэ”, “Төрийн бэлэгдэл төгс шинжит хүлгүүд”, эрдэмтэн Д.Мянганцэвээн нарын “Тэс омгийн адуу” зэрэг бүтээлүүдэд Хотогойд Тэс нутгийн алдарт уяачид, хурдан хүлгүүдийн тухай цухас дурдсан байна.
Бидний анхаарах зүйл бол “хаад одоцгооно, ард түмэн үлдэнэ” гэдэгчлэн алдарт уяачид, ажнай сайн хүлэг морьдоо алдаршуулан үлдээх нь бидний тэр дундаа аймгийн МСУХ-ны үндсэн үүрэг болоод байна. Энэ талаар анхны томоохон санал санаачлага бол МСУХ-ны тэргүүн Ц.Даваасүрэнгийн санаачлагаар эрдэмтэн А.Баярмагнайн “Уяа эвлэг морь хурдан” хэмээх сурах бичгийг 2008 онд хэвлүүлсэн нь залуу уяачдын оюуны томоохон хөрөнгө оруулалт болсон.
Хөвсгөл аймгийн уяачид, хурдан морийг Монгол улс даяар алдаршуулах сурталчлах томоохон ажлуудын нэг бол “Хотогойдын хурд” уралдаанууд тэдгээрийн түүхэн баримт болох уралдааны дүрс бичлэг юм. Дашрамд тэмдэглэн хэлэхэд сүүлийн нэг хоёр жилд болсон томоохон наадмуудад түрүүлж айрагдсан хурдан хүлгүүд дуутай болсон нь уяач, морь хоёрыг алдаршуулсан сайхан бүтээлүүд гарсаар байна.
Түүнчлэн 2013 оны 2 сард зохиогдсон хаврын бүсийн уралдааны үеэр тус холбооны нарийн бичгийн дарга Т.Болдбаатарын санаачилга, ивээн тэтгэснээр ирж ажилласан “Тод магнай” сэтгүүл сайтын хамт олны үйл ажиллагааны үр дүнд бэлтгэгдэж байгаа “Тод магнай” сэтгүүлийн Хөвсгөл аймгийн тусгай дугаар аймгийн хурдан морь судлалын түүх бичлэгт хийгдэж байгаа томоохон ажил болж байгаа гэдгийг тэмдэглүүштэй.
Дүгнэн хэлэхэд аймгийн МСУХ-нд энэ чиглэлээр хийсэн ажил, гаргасан амжилт байгаа бөгөөд бид үүнийгээ улам баталгаажуулж орчин үеийнхний хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, өргөн цар хүрээтэй, чанартай түүхэн бүтээлийг бүтээх шаардлагатай байна. Үүний тулд сум бүрийн салбар холбоод энэ чиглэлээр үйл ажиллагаагаа тогтмолжуулах ажлын албанаас санаачлан хэрэгжүүлж буй “Хөвсгөл Уяачийн алдар” төслийн хүрээнд хийгдэж буй ажлуудад санаачлагатай оролцох шаардлагатай байна. “Уяачийн алдар” төслийн гол зорилго нь сум орон нутгийнхаа алдарт уяачид, адууны удам угшил, тэдгээрийн түүхэн домог хууч яриаг цуглуулах эмхлэх бөгөөд төслийн үр дүнд Хөвсгөл аймгийн хурдан морины түүхэн толь бичиг хэвлэгдэн олон нийтийн хүртээл болно гэдэгт найдаж байна.
Хөвсгөл аймаг “Дэлтэй цэнхэр”МСУХ-ны ажлын алба.Т.Наранхүү
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- 4-р сарын 15 -нд Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна