Тэжээл ба уяа

Монгол адуу бол биедээ байгаа хурдыг дээд цэгт нь хүртэл гаргаж чаддаг. Хөлөө авсан ч зүтгэж байдаг сэтгэл сайтай адуу юм.

Тэжээл

Хэдхэн жилийн өмнө хурдан морийг зөвхөн борог өвсөөр хооллож нэг л наадамд тааруулан ирлэдэг байлаа. Морины хоол таарсан үгүйг хомоолоор нь хэмжинэ. Хомоолыг хэдэн тал, бүтэн хомоол гаргаж байгаа, шахаж үзэхэд аль зэрэг усархаг байна. Усанд хийхэд живж байна уу, хөвж байна уу гээд олон янзын ажиглалт байв.
Тэжээлгүй борог өвсөөр уралдаж байгаа морийг уралдах тэр өдрийн ирийг тааруулах чухал.
Тэгвэл одоо ямар ч сайн адууг тэжээхгүйгээр уралдуулах боломжгүй. Хурдан морийг тэжээхдээ 11-р сарын 10-наас 12-р сарын 10-д хүртэл бэлчээр дээр нь олон удаа ойрхон мордож усыг нь сайхан гаргаад өөхөн таргыг нь бараад тэжээлд оруулна. Ус нь гарна гэдэг шавар хөлийг нь авна гэдэгтэй адил намар хуримтлагдсан жаахан тос нь гарна гэсэн үг. Энэ үед биед байсан нарийн шороо гадагшилж үс нь задраад тохомны хөлс биедээ тогтохгүй болно. Зун уралдсан морь бол өөхөн тарга шальтай аваагүй байдаг. Өөхөн тамир нь барагдаад сайхан дунд хүчин дээрээ болоод ирэхээр нь тэжээнэ. Тэжээхдээ мориныхоо хүч байдлыг сайн харгалзана. Морь бяртай байвал өөрөө зүтгэж байгаад онгойдог. Бяртай байгаад их айхтар очтой байвал Монгол морь тэжээлийнхээ хүчийг хөл нь гүйцэхгүй хөлгүй болоод байдаг. Хурдан морины хөлийг хайрлаж байх хэрэгтэй.
Наадмын дараа уясан мориныхоо шүдийг үзэхэд тун гэмгүй. Нэг судар дээр аль хөл доголсныг шүдний маягаар шинж гэсэн байдаг. Үүнийг лавлаж үзвэл хойшоо доголсон байвал доод талын шүд эмтэрсэн байна.
Цээжээ авсан байвал дээд шүд эмтэрсэн байна гэжээ. Доголсон морийг анзаарч байхад хэдэн жилийн өмнө дээр олсон эмгэг шар ус доошилсоор  хөлд бууж судсыг барьдаг. Ингэсэн морины дээд шүд голдоо эмтэрсэн байна. Тэгэхээр доголын эх дээд их биендээ байдаг гэсэн үг. Заримдаа уясан морь давхиж ирээд бүдчээд мижилзээд байдаг. Ингэсэн морийг мундааны судсыг юм уу далны дээд талын судсыг хатгаж бэрэвхийний гадна талын туурганы судсыг бага цус гарахаар арьсыг нь цоолдог.
Уралдаж яваа морь аль нэг тийшээ даялаад байдаг. Тэгвэл нь даяалж байгаа талын эсрэг хөл нь хөндүүр байгаа хэрэг.
Хөндүүр талаар нь морь орж ирвэл зай тавьж өгөөд байдаг юм. Олон жил уралдсан морины таваг нимгэрсэн байдаг. Ийм морийг цас хайлмагтах  үеэр барьж хөлд нь цус буусан байвал тавгийг нь хатгах, өсгийлдөх, өсгий сөхөх зэргээр ханаж  хэрэв цус буугаагүй бол гахайг нь өөлж хөх бууцан дээр уяна. Тавагны хөндүүрийг агь нүдлэн цас хайлмагтах цагаар авна. Миний нэг сайн зээрд халзан морь байлаа. Энэ морь надад олон юм хэлж сургасан. Халзан морио соёолон, их нас хоёрт нь улсын наадамд айрагдуулаад 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойгоор гэдэсний хөндүүрийг нь авалгүй тарган уралдуулаад хөл муутай болгосон. Доголсон  зөв урд хөлийг нь хатгаж янзлаад байтал буруу урд хөл нь муудсан. Тэр хөлийн хөөсөн хаа, бүдүүн махыг нь хатгасан. Тэгээд хоёр жил өнжөөгөөд 1994 онд Төв аймгийн 70 жилийн ой, улсын наадам хоёрт хоёуланд нь зургаад давхиулсан. Улсын наадамд уралдахдаа голхио цохиод буруу урд хөл нь их хавдсан.
Түүнийг айргаар шавшиж задлаад сиймхий, туурганы нь судсыг бэрэвхийний орчим арьс махны завсараар хавж хатгасанд хөл орж доголохоо больсон. Хүн хурдан морьтой байна гэдэг бол адуугаа эрүүл байлгаж байж хурдлуулна. Энэ дашрамд бас нэг зүйлийг хэлэхэд хүмүүс морь худалдаж  авахдаа хөлийг нь барьж үздэг. Түүний оронд шүдийг нь үзэх хэрэгтэй юм.
Монгол адуу бол биедээ байгаа хурдыг дээд цэгт нь хүртэл гаргаж чаддаг. Хөлөө авсан ч зүтгэж байдаг сэтгэл сайтай адуу юм.

Хоолны зохицол

Хурдан морины хоол бас л адууныхаа сэтгэлтэй холбоотой. Өргөн магнайтай дух хөмсөг зузаан бол сэтгэл агуу, ажил их даадаг, арчилгаа тордолгоо сайн авдаг. Магнай давчуу ойрхон нүдтэй, хөмсөг нимгэн бол сэтгэл давчуу, аймхай, адгуу давчуу хүн шиг л байдаг. Тэгэхээр сэтгэл зүрх сайтай адуу бол сайн хурцалж гэдсийг нь сэтгэлийг нь хөдөлгөж өгнө.
Тэгэхгүй бол гэдэс нь хөдлөхгүй. Сэтгэл хөнгөнтэй адууг ганцааранг нь уяж хооллоод тааваар байлгаж сэтгэлийг нь тогтоочихвол гэдэс нь эвдрэхгүй болдог. Ер нь өглөө барьж уясан морины гэдэс 15,16 цаг болоход гүйцэд хөдөлсөн байх хэрэгтэй.
Энэ бол идсэн уусан нь биедээ бяр болон шингээд уяа нь зөв байгаагийн шинж юм. Уяа тэжээл буруу байгаа зарим морьдыг анзаарч байхад гэдэс нь цанхайгаад цүрийсэн юм болчихоод байдаг.
Гэдэс цанхгар байна гэдэг үндсэн тамир луугаа орно гэсэн үг.
Уяач хүн уг зовиурыг буруу тайлсанаас хоол хэтрүү болж гэж андууран янз бүрийн ажил хийж уяаг нь бүр буруутгуулах ч байдаг. Уяач хүн хурдан морь уяхдаа гэдсийг нь, сэтгэлийг нь, хүчийг нь яаж тогтоох вэ гэж л уядаг. Тэрнээс уяа эхэлдэг учиртай.

МУ-ын Тод манлай уяач Д.Онон "Тод магнай" сэтгүүл дугаар №10