«Өндрийн өвс» дууны домог

Хууччуул өвгөд ийн өгүүлýх нь: Шанхûн ар Ширээ шавагтай гэдэг усны цэнгэгийг ууж өвсний соргогт бэлчээсэн олон адуутай Цэсэр гэлэн гэгч хүн урьд цагт байсан гэнэ. Цэсэр гэлэн адуунд гарамгай, моринд эрэмгий, найр наадамд дуртай хүн байжээ. Гэтэл нэг явдал тэр нутагт болжээ.
Юун хэмээвээс: Тэр нутгийн хэсэг ард харийн доншуур худалдаач хоёрын хооронд юунаас ч юм бэ бяцхан мөргөлдөөн болж «олны олон арван цэн» гэгчээр нутгийн ардууд түшмэд уг хэргийг мөрдөн хөөцөлдөж, Цэсэр гэлэнг сэжиглэж баривчлах юм болж гэнэ. Үнэндээ ч Цэсэр гэлэн тэр будилаанд оролцсон юм байж. Энэ тухай нутгийн нэг ард мэдчихээд Цэсэр гэлэнд хэл хүргэжээ. Цэсэр гэлэн уг хэргээс холбогдолгүй мултран гарах арга сүвэгчилж элдвийг тунган бодсоны эцэст Богдын Хүрээ орох нь зүгээр гэж шийджээ.
Тэгээд сүргийн манлай болсон холч морио барж унаад Шанхаас наран шингэхийн үед гарч, шөнөжин яваад ургахын улаан нарнаар Хүрээний өмнөх Хан уулын Бурхантын даваан дээр / Айдсын даваа ч гэдэг/ гарч иржээ. Тэгээд тэр даваан дээр бууж морио амсхийлгэн амрааж суух зуур эргэн тойрныг ажин харвал үнэхээрийн сайхан, өглөөний наранд өндрийн өвс урт богиноороо шүүдэртэн жигдэрч, манан голын хөндий даган хөвөлзөхүйд түүний сэтгэл хөдлөн «Өндрийн өвс» гэдэг дууны үгийг зохион аялан дуулсан юм гэдýг. Цэсэр гэлэн тэр өдрөө Хүрээний зах дээр зодоон цохион гаргаж байсан гэх бөгөөд хүний амины хэргээс ямар ч шийтгэлгүй мултран гарчээ. Учир нь орой нь Шанхàд байсан гэх боловч өглөө нь Хүрээнд байна гэдэг үнэмшилгүй явдал. Ингэхээр уг хэрэгт Цэсэр гэлэн оролцоогүй байх нь гэж нутгийн ноёд түшмэд үзсэн гэнэ.
Өндрийн өвс
Өндөр богиноороо шүүдэртээд байна
Өндөр дээрээс харахад
Өнгийн чиг бараа илхэн байна
Олон адуугаа цуглуулаад
Ороохон чиг хулыгаа гэнэтхэн чиг барилаа
Бариад авсныхаа хойно
Баярлаад чиг уналтай морь биш үү
Сэм сэмхэн гишгэдэлтэй
Цэвэрхэн чиг хул морü биш үү
Дэмий чиг мориор барьдаггүй
Дэндхэн чиг хэвээрээ баръдаг моръ биш үү
Уургаар чиг баръдаггүй
Урьхан аргаар баръдаг морь биш үү
Хорüхон чиг хоногийн газрыг
Хоногоор чиг товчлоод ирлээ биш үү
Хоногийн чиг газрыг
Хоёрхон чиг цагаар товчлоод ирлээ биш үү
Одоо цуцсан чиг гэхэд
Хазаар зуузайгаа дармаа нь
Харин чиг
Халахын янзтай байна
Газрын чиг хол биш
Сэтгэлийн чиг хойргынх биш үү
Газрын чиг хол үнэн биш үү
Сэтгэлийн чиг хойрго худлаа биш үү
Чиний минü зоригоос
Морины минь зориг илүү байгаа биш үү
Өсөхдөө чиг ханшсан
Өвгөн чиг хул морü эвий хөөрхий
Толиноос чиг тодорхой тэр минь
Тороéн товолзуулсаар айсуй хөөрхий
Эзэн дээ
Зээ гурван Богд өршөө!» гэсэн сайхан дууг Өмнөговь аймгийн Øàнхûí нутгаар явбал сонсож болох билээ.
Үүгээр зогсохгүй «Холч морь» хэмээх дууг Цэсэр гэлэн зохиосон, т¿¿íèé өөрийн нь хурдан хул морины тухай дуу бололтой.
Өгүүлэх нь:
Цэсэр гэлэнд нутаг хошуундаа алдаршсан нэгэн сайхан хул ìîðü байжээ. Гэтэл зүүн зүгээс нэг хулгайч ирж тэр хул морийг нь õóëгайлан авч оджээ. Цэсэр гэлэн хул мориндоо Шанх нутгийн Øèðýý тавагтайн уснаас өөр ус унаган цагаасаа аваад нас бие гүйцэн ã¿éöòýë амсуулаагүй юм гэнэ. Хул морь өөр ус амсдаããүй сурчихсан þì байж. Тэгээд Цэсэр гэлэн, хайртай сайн морио уудаг ус, унаган íóòагтаа гүйж ирнэ гэж итгэж суужээ. Цэсэр гэлэн нутгийн хүмүүст “õóäãийн онгоцонд ус битгий үлдээгээрэй. Хэрэв ус үлдээвэл миний õóë морь хүрч ирээд гэнэт их ус ууж гэдэс нь хагарч мэднэ» гэж захиж áàéæýý. Òýãòýë ãàé ãàçàð дороос гэгчээр нэг бадарчин тэнүүчилж ÿâààä Øèðýý øàâàãèéí óñàí äýýð èðæ öàé ÷àíàæ óóæ, àìàð÷ áàéòàë ç¿¿í õîéä ç¿ãýýñ ãàëáèð îíö ñàéõàí хул морь янцгаан янцгаасаар äàвхин иржээ. Ажвал олон хоног ус уугаагүй өнжсөн бололтой гэдэс ,þóãàà татсан морь худгийн ус цавцлан эхэлсэнд бадарчин услахаар øийдэж хөөрхий морийг усалчихсан нь зогссон газраасаа хөдлөлгүй çîгсоогоороо үхсэн гэнэ ээ.
Тэгээд тэр нутгийн ардууд «бадарчин явбал балагòай» гэж ò¿үнээс хойш өгүүлдэг болсон гэх бөгөөд Цэсэр гэлэн морио үхсэнд óé гашуу болж, мориныхоо толгойг Өгөөмөр хэмээх өндөр ууланд àваачиж тавьсан гэлцэнэ. Тэгээд Цэсэр гэлэн хөөрхий хул морио äурсан «Холч морь» дууг зохиосон гэж нутгийн хууччуул ярьдаг юм áайна.
Аìар санаа сэдсээр
Буянтай үйлсийг гүйцэн гүйцээ маань
Бүгдээр цуглар маань
Баяраар цэнгэн жаргая
Опон ч агтын дотроос
Шинж төгс хул морь минь
Жагсаал юугаа гүйцээл маань
Наадамд уралддаг билээ
Газрын хол шунгахад нü
 Улаì л өмнөх морио
 Гүйцэн гүйцэж гарсаар
Олон ч морьдын тоос
Манарч харагдмаа нь
Олон ч хүүхдийн дуу
Хангинаад сонсогддог билээ
 Хоёр чихээ хатгамаа нü
 Тогосын өд адш
Тогос янз үзэсгэëэнтэй
Хөөрхий холч морь минь бèëээ» гэсэн энэ дууг говûíõîí төрийн гурван дууны нэг гэж наадмын морь тавих буюу найр өндөрлөхөд дуулдаг заншилтай.

Ã.Öýäýâäîðæ