Аймгийн Алдарт уяач Ү.Бямбажав: 1997 оны наадамд миний хоёр морины нэг нь түрүүлж, нэг нь аман хүзүүдэхэд маш их баярласан

Орон нутгийн уяачид, тэдний цуут хурдан хүлгүүдийг сурвалжлан хүргэдэг "Тод магнай" сэтгүүлийн тусгай дугаарт нийтлэгдсэн ярилцагаас хүргэдэг. Энэ удаа бид Говь-Алтай аймгийн тусгай дугаарт нийтлэгдсэн Тонхил сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Ү.Бямбажавын ярилцлагыг хүргэж байна. 

-Хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болсон үеийн дурсамжаас яриагаа эхэлье?
-Нэгдэл нийгмийн үед тэмээ, хуц гээд адуунаас бусдыг нь хариулж байсан. Аав маань насаараа өртөөний адуу хариулсан учраас би уг нь адуу маллах сонирхолто байсан л даа. Гэхдээ тэр үед бид өөрсдөө дур мэдэн сонгох боломжгүй байлаа. 
-Танай сум адуу олонтой байсан уу? 
-Манай сумын таван бригад тавуулаа адууны суурьтай байсан гэхээр их олон адуутай байсан байгаа юм. 
-Ингэхэд та багадаа хурдан морь унаж байв уу? 
-Уналгүй яахав. Найман настайгаасаа эхлээд 10 гаруй жил унасан. 
-20  шахаж байж мориноос хасагдсан болж таарах нь ээ дээ? 
-Тиймээ. Жаахан биетэй хүүхэд байсан болохоор олон жил унасан. Өөрийнхөө халтар морийг унаж байгаад сүүлд нутгийн нэг хөгшний хээр, цагаан морьдыг унаж байсан. Ер нь тэгээд олон хүний морь унасан даа. Миний унасан морьдоос хамгийн хурдан нь Нямхүү хөгшний хээр морь. Би энэ хээр морийг хоёр удаа унахдаа нэг айрагдуулж, нэг түрүүлгэсэн.  
-Таныг хурдан морь унадаг байхад сумын баяр наадам өтгөн болдог байв уу? 
-Сумын баяр наадам сайхан болдог байсан. Морь уралдахаасаа өмнө наадмын талбайгаар тойрно. Тэр үеэр манай эцэг, өвгөд “За тэрний тийм морь өнөөдөр түрүүлэх юм байна” гээд  л ярилцдаг байсансан. Нэг насанд дунджаар  70-80 морь уралддаг байсан шүү.  
-Өдөрт хэдэн насны морь уралдах уу?
-Өдөрт гурван насны морь л уралддаг байсан.Эхний өдөр их нас, соёолон, хязаалан уралддаг. Нөгөө хоёр нь дараагийн өдөр нь уралддаг байлаа. Манай энд азарга уралддаггүй таван насны морь уралдаад наадмын сүүлчийн өдөр жороо морь уралддаг байсан. Сүүлийн үед л азарга уралддаг болоод байна.  
 -Дээхнэ үед гарааны төхөөрөмжгүй байсан болохоор унаач хүүхдүүд нь томчуудынхаа үгнээс гарахгүй их дэгтэй байсан гэдэг.
-Тэгэлгүй яахав. Гарааны газарт нэг км орчим ойртоод биеэ засах нь зас гэж хэлээд хүүхдүүдээ буулгадаг. Тэгээд гараан дээр морь сайхан дугуйраад, ханараад эргэдэг байсан даа. Одоотой адил төхөөрөмж машин техник гэж байгаагүй ч наана, цаана гэх маргаан гарч  байгаагүй л юмдаг. 
-Морь сайн унасан хүүхдийг юугаар урамшуулдаг байсан бэ?
-Ээ дээ базаахгүй дээ. Намайг морь унадаг байхад хүүхэд шагнадаггүй байлаа. Харин уяачдад нэг цай мэтийн л зүйлийг өгч байсан байх. Түрүү моринд харин даага өгдөг байсан. 
-Цэргээс ирээд морь уяж эхэлсэн гэсэн. Морь уях жилүүддээ аймгийн баяр наадамд хэдэн удаа явж байв?
-Аймгийн баяр наадамд хоёр, гурван удаа явж байсан. Бас Дэлгэрийн даншигт очиж байлаа.  
 -Баруун бүсийн уралдаанд таны уясан морьд яаж давхисан бэ?
-Морь хойно ирсэн. 600 морь уралдсанаас минийх 170 гаргаад давхисан. Эндээс хөтөлж явсан болохоор арга ч байж уу дээ.. 
 -Эндээс Дэлгэр хүртэл хэдэн км зайтай вэ?
-Аймаг хүртэл 200 км. Тэгээд цааш дахин 100 км явдаг. Нийт 300 км замд морио хөтөлсөн юм байна.  
-Хэд хоног хөтлөх үү?
- Найман хоног хөтөлсөн шүү. 
 -Дэлгэрийн даншиг таны үзсэн хамгийн өтгөн наадам байсан уу?
-Хамгийн өтгөн наадам байсан. Мөн аймгийн 60 жилийн ойд очиж оролцсон ч морь шалиагүй. Харин 1997 оны сумын баяр наадамд  миний хоёр морины нэг нь түрүүлж, нэг нь аман хүзүүдэж байсан юм. Миний хамгийн ихээр баярласан наадам гэвэл тэр л байх. 
-Анхны айраг, түрүү нандин дурсамж үлдээдэг. Тэр дурсамжаасаа хуваалцаач? 
-Хамгийн анх Гүндсамбын буурал азарганы төл болох өөрийн унаган буурал морийг уяж байлаа. Сүүлд өөрөө морь уяж чадахгүй болоод ахдаа өгсөн. Ах нэг айрагдуулчихаад буцааж надад өгсөн ч би дахин айрагдуулж чадаагүй ээ. Хэдийгээр айрагдуулж чадаагүй ч тэр буурал морь надад уяаны эрдмийн дөр суулгасан адуу. Харин анхныхаа айргийн тухай 1990 хэдэн онд бор морио аман хүзүүдүүлэн авч байлаа Бас соёолон морь маань сумандаа түрүүлж байсан юм. Түүний дараа даа. Дараа нь 1997 онд халиун морь түрүүлж, бор морь аман хүзүүдэн бахтай сайхан наадсан. 

-Сумын баяр наадмаас хэдэн айраг, түрүү аваад байна?
-Сумын баяр наадмаас таван түрүүтэй. Хоёр соёолон, гурван их морь түрүүлгэсэн. үүлсэн. 
 -За тэгвэл айраг нь хэд вэ?
 -10 гаруй айрагтай. Соёолон морь дөрөв, бор морь гурав айрагдсан. Өнгөрсөн жилээс би өөрийн унаган морийг уяж байна. Тэр сайн давхиж байгаа. Мөн жороо хээр морио суманд хоёр түрүүлгэж, нэг аман хүзүүдүүлсэн. Хоёр жилийн өмнө хар соёолон маань мөн айрагдсан. Өнгөрсөн жил хүрэн соёолон аман хүзүүдэж, хээр морь айргийн таваар ирлээ. Одоогоор ийм л амжилт үзүүлээд байна даа. 
-Дунд нь морь уялгүй хэсэг завсарласан юм уу?
-Бие өвдөөд нэг хэсэг морио уяагүй. Хүүхдүүд морь уяж байсан ч сайн давхиулж чадаагүй юм. Уг нь харлаг, хонгор хоёр дориун сайн давхихаар байсан. Даанч бие өвдөөд уяж чадаагүй юм.  
-Хонгор морь хаанахын адуу вэ? 
-Нэгдлийн адууны удамтай. Уг нь Баянхонгороос ирсэн хонгор азарганы удам. Тэрийг л өөдтэй уяж чадаагүй юм. Уг нь найдвартай хэд, хэд айрагдчих адуу байсан юм. Гэхдээ хөөрхий бага наадамд хэд, хэдэн удаа айрагдсан.Тав, зургаан медальтай. Сумын баяр наадамд наймаар нэг удаа давхисан. Хамгийн сайн давхисан нь энэ байгаа юм.
-Харлаг морь нь?
-Харлаг морь миний өөрийн унаган адуу. Сумандаа арван хоёроор нэг ирсэн. Тэгээд л тэр. 
-2010 оноос хойш морь сайн давхиж байна гэсэн.  Зүүн зүгээс ирсэн адуу юу? 
-Сүхбаатарын адуутай цус сэлбэсэн. Би хоёр азарга авч тавьсан. Нэгийг нь Сүхбаатараас, нөгөөг нь энд нутгаасаа. 
-Сүхбаатараас авчирсан азарганы төл хэр давхиж байна вэ?
-Хар, хээр морьд тэр азарганы төл. Одоо сайн давхиж байна. 

-Жороо мориор наадаж байсан гэсэн. Тэр талаараа жаахан дэлгэрүүлээч? 
-Тэр манай нутгийн адуу. Би 10 настай байхад нь авсан юм. Надад ирэхээсээ өмнө уралдаагүй битүү адуу л даа. Жороо гэдгийг нь мэдээд худалдаж авсан юм. Саяхан аймагт очиж наадаад гурав дээр давхиж байтал хойноос нэг амьтан ирэхээр нь ухасхийсэн чинь намайг хасчихсан. Тэгсэн манайхан “Чи чинь яагаад 500 метр газар морины хөл алдуулчихдаг юм” гээд зэмлэж байна лээ. Хойноос хүн таваргаад ирэнгүүт нь урдуур ороод гай болчих юм болов уу гэж бодоод адилхан ухасхийсэн чинь хасагдчихсан.  
-Таны оролцсон наадмуудаас хамгийн бахархалтай сайхан нь хэзээний ямар наадам байсан болоо?   
-1997 оны сумын баяр наадам юм даа. Хоёр морь маань дарааллан давхиж нутгийнхан маань бүгд гар барьж баяр хүргээд л. Тэр л наадам  хамгийн бахархалтай байсан. Түүнээс хойш халиун морь хэд, хэд айрагдсан.  Харин бор морь сайн давхиагүй. Уг нь бор морь нь илүү сайн байсан юм байна лээ. 
-Морь уяхад насаараа суралцдаг гэдэг. Залгамж халаа болсон уяачдаа бэлтгэж байна уу? 
-Би зургаан хүү, гурван охинтой. Гурван хүү маань морь уядаг. Гэхдээ морьд маань миний нэр дээр давхиж байна.   
-2001 онд аймгийн Хөдөлмөрийн аварга болж байж. Тэр талаараа жаахан дэлгэрүүлээч?
-Олон жил маллаж тоо, толгойг нь тогтмол өсгөсөн гэж л өгсөн дөө.  Тэгэхэд малын тоо толгой 1000 гарч байсан. Түүнээс өмнө намайг аймгийн Хөдөлмөрийн аварга болгоно л гэдэг байсан. Би “Нэр төр яах вэ” л гэдэг байлаа. 
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан тууртын босоо цагаан хийморьт өнө мөнх ивээгдэж яваарай. 

"Тод магнай" сэтгүүлийн Говь-Алтай аймгийн тусгай дугаараас...