Сумын Алдарт уяач Д.Мягмаржав: Айраг, түрүү хүртээгүй ч төр түмнийхээ цэнгэлд оролцох нь монгол эр хүний үүрэг гэж боддог

Баруун Зуунмод 6-р багийн харьяат, сумын Алдарт уяач Даваасүрэнгийн Мягмаржав  1958 оны намар Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын Улаан дэл хэмээх газар мэндэлжээ. Аавынхаа жолооч мэргэжлийг морь уях эрдэмтэй нь өвлөсөн  тэрээр сум, аймгийн Аварга малчин, Алтан унаганы эзэн юм.  

-Дэнж хотойтол нааддаг дэлгэр Монголын их цэнгэл айсуй. Алдарт хэдэн насны морь уяж байна вэ?
-Энэ жил азарганаас бусад насны есөн морь уяж байгаа. Хоёр их нас, гурван соёолон, нэг хязаалан, хоёр шүдлэн,  нэг даага хөнгөрүүлэн бэлтгэж байна. Манай адуунуудын дээд тал  Баянцагааны Жаал Банзрагчийн Толбот борын угсаатай. Сүүлд Билэгдэмбэрэл Тод манлайн адуугаар цус сэлбэсэн. Толбот борын угсааны бор азарга, бор морь хоёр маань нэгэн үе сайхан хурдалж, сумдын наадамд айрагдаж, түрүүлэн улсын наадамд арав гаргаж давхидаг байлаа. Тэднийг залгаж Хүзүү зээрд маань хэсэгтээ хурдалсан. 
-Бор азарга, бор морины талаар аав тань нэлээд дэлгэрэнгүй ярьсан.Тэгэхээр энэ удаа таны талаар ярилцъя. Хэдий үеэс эхлээд хурдан морь унасан бэ?
-Таван настайгаасаа буюу 1963, 1964 оны үеэс эхлээд хурдан морь унасан. Унах унахдаа Дундговийн Эрдэнэдалайд очиж Бадрах гэж хүний соёолонг нь түрүүлгэж, хязаалан, шүдлэнг нь айрагдуулж байлаа. Анх морь унаж байгаа жаахан хүүхэд гэрээсээ хол очиж морь унах амаргүй л байсан байх. Түүнээс хойш өөрийнхөө  морьдоос гадна Баянцагааны “Шар” Сундуй  гуайн шарга морийг унадаг болсон. Шарга морийг унаж 1969,1970 оны үед түрүүлгэж байсан. 

-Хэдэн жил хурдан морь унасан бэ?
-Есөн жил унасан. 1965 онд Л.Сандаг ахынхаа зээрд морийг унаж улсад 30-даар давхиулж байлаа. Тэр бол улсын наадамд анх морь унаж байгаа нь. Хойтон жил нь айхтар үер болоод амжилт үзүүлж чадаагүй. Түүний дараа Сундуй гуайн шарга морийг унаж түрүүлгэсэн.
-Хэдэн онд вэ? Шарга морь 1969, 1970 онуудад түрүүлж байсан.
- 1969 онд юм болов уу даа. Мориноос хасагдахынхаа өмнөхөн л юмдаг. 
-Хэдий үеэс эхэлж бие даан морь уяж байгаа юм бэ? 
-Мориноос хасагдаад л уяачийн ажилд орсон доо.Тэгэхээр 1972,1973 оны л үе болох нь. Аав ажилтай. Би даагануудаа сургаад, өөрөө уядаг болсон юм. Сүүлд ажил албатай болсон хойноо зундаа амралтаа аваад морио уядаг байлаа. Хэдийгээр улсын наадмаас айраг, түрүү хүртээгүй ч төр түмнийхээ цэнгэлд оролцох нь монгол эр хүний үүрэг гэж боддог байсан. 
-Үүргээ биелүүлэнгээ цэнгэл эдэлсэн наадмын дурсамжаас хуваалцаач. Өөрөөр хэлбэл анхны айраг түрүүгээ хэдэн оны ямар наадмаас хүртэж байсан бэ? 
-Майн нэгний уралдаанд улаан морио аман хүзүүнд  хурдлуулж байсан. Энэ улаан морь бол Баянцагааны Жаал Банзрагч гуайн адууны угшилтай. Бүр тодруулбал тэдний Толбот борын төл цавьдар гүүний төл. Ярилцлага эхлэхэд ярьсан шүү дээ.

-Бор морио ярьсан хэрэг байх нь. Улаан гэхээр нь өөр адуу юм болов уу гэж бодлоо. 
-Монголчууд цагаан адууг бор, цагаан, улаан, ягаан гэх  мэтээр өөр өөр нэрлэдэг шүү дээ. Манайд тэр Толбот борын төл цавьдар гүү нэлээд хурд тарьсан. Түүн дээр Сүхбаатарын Асгатын хээр, Түмэнцогтын хонгор  азарганууд нэмэгдэж  унаган адуунууд маань сайн хурдалж байсаан. Одоо ч Билэгдэмбэрэл Тод манлайн адуугаар сэлбэгдээд хурдалж л байна. 
-2017 онд сумын Алдарт уяач цол хүртэж байж. Тухайн үед ямар амжилт үзүүлээд байсан бэ? 
-Таван түрүү, 12 айргийн амжилтаар сумын Алдарт болсон. 
-Морь уяхад нэг насаараа суралцдаг гэдэг. Хүүхэд багачууддаа зааж зөвлөж байна уу?
-Ач, зээ  нар нийлсэн гурав, дөрвөн банди нар байна. Нэг нь моринд нэлээд дуртай. Бас дөртэй ч юм. Түүндээ зааж зөвлөж байна. Бусад нь одоогоор унах л үүрэг гүйцэтгэж байна даа. 
-Уяач болгоны арга барил өөр. Мягмаржав Алдартын хувьд...
- Адуу болгоны уяа өөр. Уяач болгоны арга барил өөр. Миний хувьд их насны морь, азарга хоёрыг арай илүү уядаг юм болов уу гэж боддог. Өөрийн унаган юм болохоор зан ааш, байр байдлыг нь андахгүй. Тэр маань их түлхэц болно оо. Энэ азарганы төлүүд ийм уяатай. Тэгж байж давхидаг гэгчлэн удам угсаагаар нь баримжаална. Авмал бол тэгж чадахгүй шүү дээ. 
-Тэгэлгүй яах вэ. Сайн адуу бэлтгэж өгсөн аавдаа талархдаг байх.
-Талархалгүй яах вэ. 
Удамт уяачийн ярилцлагыг хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе хэмээн бодож байна. 
-Олон сайхан наадмууд тохиож байснаас Дэлгэрхааны 70 жилийн ой санаанд орж байна. Тэгэхэд би зээрд халзан үрээгээ түрүүлгэж, зээрд морь, халзан үрээ, шүдлэн гурваа айрагдуулж байлаа. 
Ийм баяр бахдалт наадмууд олон байх болтугай. Сайхан наадаарай. 

Д.Энхтуяа