Сумын Алдарт уяач Х.Баяраа: Тахийн азарганы үр төлүүд их хурдалсан

Олон ястны өлгий Ховд нутгийн уяачдын цуврал ярилцлагын салхийг Алтай сумын Алтангадас хоёрдугаарт багийн харьяат, сумын Алдарт уяач Холдонгоон Баяраа хагалж байна. 1946 оны  5-р сарын 29-нд Байшинтын адаг ус хэмээх газар айлын  хоёр дахь хүүхэд болон мэндэлсэн тэрээр удам дамжсан уяач.

Мөн өвөг эцгээс Захчин ястны бие биелгээг сурч, олон аван шавь бэлтгэн 1980 онд Соёлын Тэргүүний ажилтан хэмээх эрхэм цолоор энгэрээ мялаажээ. Түүний хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлж Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон, Алтангадас одон, АХ-ын 60, 70, 80, 90 жилийн ойн медаль, ХХААЯ-ны Тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр тус тус шагнасан байна.Ингээд соёлын өвийг тээн дэлгэрүүлэгч буурал уяачийн ярилцлагыг хүргэе.

-Захчин түмнийхээ өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлж яваа эрхэм хүнтэй уулзаж буйдаа баяртай байна. Ярилцлагаа энэ талаар эхлүүлбэл ямар вэ?

-За тэгье ээ. Миний өвөө сайхан дуулдаг, сайхан биелдэг хүн байсан. Хүүхэд байхдаа өвөөгийнхөө биелэхийг хараад дуурайдаг. Мөн нутгийн авьяастай хөгшдөөс ч суралцсан. Тэгээд 1960-аад оны үед буюу дөрөвдүгээр ангид байхдаа анх Захчин ястны бие биелгээг биелж байлаа. Тэр үеэс хойш улам бүр баяжуулсаар, суралцсаар 1980 онд МУ-ын СТА хэмээх эрх цолыг хүртсэн. Захчин ястны биелгээ нь 13 төрөлд хуваагдах бөгөөд хөдөлгөөний хувьд гол төлөв нүүдэлчдийн өдөр тутмын хөдөлмөрийг тусгасан байдаг. Гэхдээ тухайлсан агуулгатай. Жишээлбэл Хүрэн торгот гэхэд  хүний хүмүүжлийг харуулсан. Тэнэмэл залуугийн амьдралыг харж болно. Харин Жороо морь  биелгээнээс  жороо морины явдлыг, Эрийн гурван наадам биелгээнээс гэхэд бөхийн дэвээ шаваа, морины давхил, харваач эрийн цэц мэргэнийг харж болно. Энэ мэтчилэн сайн харвал биелгээ бүр дахин давтагдашгүй өвөрмөц хөдөлгөөнүүдийг агуулсан байдаг.

-Захчин түмэн дуу хуурт дуртай. Сайхан ч дуулдаг юм байна гэдгийг мэдэрч явна.

-Манайхан их найрсаг зочломтгой хүмүүс. Анзаарагдаж байгаа байх. Захчин уртын дуу олон нугалаатай. Үйл болгонд зориулсан олон төрөлтэй. Жишээлбэл бэр гуйхад дуулдаг дуу, бэр авахад дуулдаг дуу, ая барихад дуулдаг дуу, залуу хүргэн ирэхэд дуулдаг дуу  бүгд өөр. Тэр бүү хэл айлд ороод архи нэхэхэд дуулдаг дуу, ах дүүгээ хүндлэхэд дуулдаг дуу нь хүртэл өөр. Захчин түмэн алиа хошин зантай өөдрөг улс байдаг тул тэр нь дуу хуурт нь тусгалаа олж нэгнээ шоглосон өнгө аястай дуунууд элбэг. За тэгээд залуус хайр сэтгэлээ илэрхийлсэн, аав ээжээ хүндэлсэн, морь малаа магтсан үгтэй дуунууд түгээмэл.

-Тухайн ард түмний аж байдлыг соёл урлагаас нь бэлхнээ харж болдог.

-Тэгэлгүй яахав. Би анх Жалам харыг биелэдэг байлаа. Сурахад амар байдаг юм. Тэгээд урлагийн үзлэгт орж сум, аймаг, улсын гээд олон тайзан дээр гарсан. Хамгийн сүүлд уржнан Хүйн долоон худагт болсон өв соёлын их наадамд оролцлоо. Аймаг, сум бүрийн төлөөлөл ирж оролцсон тэр том наадамд Ховд аймаг хоёрдугаар байр эзэлж, 15 сая төгрөгөөр шагнуулсан. Миний хувьд Өв соёлын их наадмын алтан медаль, Өв тээгч хэмээх хүндэт өргөмжлөлөөр шагнуулсан.

-Сайхан санагдаж байна. Залуучууд, үр хүүхдүүддээ зааж сургадаг биз дээ.

-Заалгүй яахав. Нэг охин суманд хөгжмийн багшаар ажилладаг. Ач зээ нарын ихэнх нь биелнэ. Дээр нь сумын цэцэрлиг, сургуулийн хүүхдүүд, багш ажилчдад уртын дуу, бие билгээг заадаг. Хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх зорилгоор сайн дурын үндсэн дээр хийж байгаа ажил. Их баярласан зарим нэг хүмүүс “миний хүүхдийг биелж сургасанд баярлалаа. Хүүхэд маань алтан медаль авлаа” гээд тамхины мөнгө өгч байдаг юм.

-Шавийн эрдэм багшаас гэдэг.

-Намайг багшаа гэдэг 60, 70-аад хүн бий. Тэднээс СТА цол хүртсэн долоо, найман  хүн байна. Том бага уралдаан наадмаас алт, мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн хүүхэд бол олоон олон.

-Биелэхийн ач тусыг нэрлээч.

-Олон. Эрүүл энх байж, урт удаан насална. Би өнөөдөр 75 настай ч нүднээс бусдад асуудал алга. Өдий насанд өвдөх өвчингүй байгаа нь биелгээтэй холбоотой. Биелэхэд бүх үе оролцдог. Оролцдоггүйгээрээ нүд л муудаж байна. /инээв/

-Хөдөлгөөн хөнгөн шингэн, ой ухаан сийрэг юм. Одоо хоёулаа үндсэн сэдэвтээ оръё. Хэзээнээс хурдан хүлгийн хиймориор цэнгэх болсон бэ?

-1970-аад оноос эхэлж ээжээрээ заалган уядаг болсон. Миний өвөө буюу аавын аав морь уядаг байсан. Харин өөрийн аав морь уяж байхыг мэдэхгүй юм.

-Ээжээрээ заалгаж гэсэн тань сонирхолтой санагдлаа. Ижий тань энэ талын эрдэмтэй хүн байв уу?

-Тийм. Миний ээж бүх насны морь уядаг. Эмнэг, хангалыг сургадаг адуунд эрэмгий хүн байсан. Гуужваан Улмаа гэхээр энэ сумынхан андахгүй ээ. Морь булгиад цоройж байхад мордчихдог тийм эрэмгий хүн байж билээ. Ижий минь 11 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Олон хүүхэд төрүүлсэн бүсгүй гэхэд нас барах хүртлээ мориноос холдоогүй дээ.

Намайг ухаан ороод бие даахтай болоод ирэхээр морь хэрхэн уяхыг зааж сургадаг болсон. Ээж минь энэ морийг тэгж уя, ингэж уя гээд заана. Би хэлснээр нь хийнэ. Манай морьд ямар ч наадмаас айраг, түрүү алдахгүй. Тэгээд ааваас асуухад “манай адуу тахийн удамтай” гэж хэлдэг байсан.

-Танай нутаг тахьтай юм уу?

-Тахьтай байсан юм гэнэ лээ.1948 онд дууссан гэдэг юм.Тэгээд дахин тахь нутагшуулаад одоо 50, 60-аад тахьтай болоод байгаа гэсэн шүү. Анх дахин нутагшуулахад их номхон дөлгөөн зантай байсан. Одоо байгальдаа дасан зохицож зэрлэгшээд их омголон болсон байна лээ.

-Танай адуу тахьтай хэрхэн сүлэлдсэн талаар сонсож дуулснаа ярьж өгөөч.

-Манайхны дээдчүүл Халзан хэмээх газар өвөлждөг байсан юм билээ. Тэр нь одоогийн тахь нутагшуулаад байгаа газар. Тэрүүгээр нутаглаж байхад нь адуу нь тахьтай сүлэлдсэн бололтой юм билээ. Манай адуу хул голдуу зүстэй. Тахийн азарга  байдас хураагаад хойтон жил нь эр унага гарснаар нь азарга тавьсан гэдэг. Тэр азарганы эр төл болгон нь хурдалсан. Хамгийн эхлээд нэг хул морь гарч уралдах бүртээ түрүүлж, айрагддаг байсан. Хул морины дараа бас нэг халтар морь их хурдалсан. Мөн л нөгөө азарганы удмын адуу байсан байх. Түүний дараа нэг хээр морь 22 айрагдаж, түрүүлсэн. Хээрийн дараа нэг халзан соёолон их олон айрагдсан. Одоо нэг саарал азарга уралдаж байна. АХ-ын 94, 95, 96 жилийн ойгоор сумандаа айрагдаад, хөлөө гэмтээчихсэн юм.

-Сонирхолтой юм. Та тахийн удамтай адуунаасаа уяж байв уу?

-Уялгүй яахав. Ээжийнхээ заавраар хурдан хулаа уяад айрагдуулж байсан. Морь айрагдахаар хүн их урам ордог юм билээ. Дараа жил нь хул мориноосоо гадна халтар соёолон уясан. Тэр жил баруун гурван сумын морьд уралдсан өтгөн наадам болсон юм. Тэгэхэд ээж бид хоёрын уясан халтар соёолон түрүүлж байлаа.

-Таны уяж байсан хүлгүүдээс хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн нь...?

-22 удаа түрүүлж, айрагдсан хээр морь маань орно. Хөгшрөөд уржнан өөд боллоо. Миний хээр морь баруун гурван сумандаа танигдсан хурдан хүлэг. Энэ нутгийн унаган адуу.Тэжээл овъёос өгч үзээгүй, баяр болохоос 15 хоногийн өмнө бэлчээрээс нь барьж аваад уядаг. Харахад бие жижигтэй ч шандастай адуу байсан.

-Томоохон наадмуудад оролцож байв уу?

-Саарал азаргатайгаа аймгийн наадамд нэг очоод долоод давхиулсан. Өөр томоохон наадамд оролцож байгаагүй ээ.

-Хамгийн сайхан нь сумын наадам гэж хэлдэг хүн олон байдаг юм. Хожмоо дурсах түүхтэй олон наадмуудын дурсамжийг хүүрнэх байх. Тэдгээрээс хамгийн баяр бахдалтайг нь хуваалцаач гэвэл...

-Сумын 90 жилийн ойн наадам. Говь-Алтай, Завханаас олон уяачид ирсэн тэр наадамд миний хүрэн соёолон түрүүлж их баярлуулсан даа. Үнэхээр гоё мэдрэмж төрдөг юм билээ. Мөн олон түрүүлсэн хээр морьтойгоо Үенчид очоод аман хүзүүнд оруулахдаа их баярлаж байлаа. Хүний газар нутгийн нэр гаргахын сайхныг уяач нар мэднэ дээ.

-Тэгэлгүй яахав. Таны үр хүүхдүүд ийм бахдалт наадмыг олонтаа үзэх болтугай. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.

-Харин та бүхэнд баярлалаа. Энэ зах хязгаар нутагт ирж, бидний түүхийг хуваалцаж байгаад баяртай байна. Хүү маань удмаа залган морь уяж, аймгийн Алдарт уяач цол хүртээд байгаа.Таны хэлсэнчлэн бахтай сайхан наадаж яваа.

А.Тэлмэн