Нэрт уяач Амын Ува

Товч намтар

1923 оны хавар Бударын чулууны  Дарсан пайлуур хэмээх газар нутаглаж байсан Амагийнх анхны хүүхдээ өлгийдөн авчээ. Гэлэн сахилтай Ама ламтанг аав болгож, Аниа бүсгүйг ээж болгосон тэр хүү бол хожмын Онгон сумын сайн уяачдын нэг Цэрэнпил буюу олны хэлж заншсанаар Ува байсан юм. Ганц охин дүү нь ахынхаа нэрийг дуудаж чадахгүй Ува хэмээн авгайлдаг байсан нь нийтэд түгж, албан бичиг баримтан дээр ч Амын Ува хэмээн бичих болжээ. Тэр үеийн багачуудын нэгэн адил бүлгэмд суралцаж бичиг үсэгт тайлагдсан Ува цэргийн албанаа татагдаж 17 дугаар морьт отрядад хуваарилагдаад Халх голын чөлөөлөх дайнд оролцон Хятадын Чикэ хот хүртэл явжээ.

Цэргээс ирээд амины цөөн малаа арчлан тордож, өсгөн үржүүлсээр 1958 он буюу нэгдэлжих хөдөлгөөнтэй золгожээ. Цаг үеэ даган малаа нийгэмчилж “Бадрах” нэгдлийн анхны гишүүдийн нэг болоод хонь маллах болжээ. Улмаар 1966 онд дөрвөн хүүхдийнх нь эх, хань Жамсрангийн Саарал нь бурханд одож, А.Ува ар гэрийн гачигдлаар төвд суурьшин, багийн шуудан зөөгчөөр ажиллах болов. Энэхүү ажлыг долоо, найман жил хийгээд Худалдаа бэлтгэлийн ангид манаач болж, тэтгэвэрт гартлаа ажилласан байна. Тэгээд  2011 онд 88 насандаа тэнгэрт дэвшжээ.

Морьтой холбогдсон түүх...

А.Ува эх орны дуудлага хүлээн авч эр цэргийн албанд мордохдоо цөөн хэдэн адуугаа нутгийн айлд захиж үлдээгээд явжээ. Халагдаад нутаг буцах замдаа шарга морь худалдан авч, харьж ирээд айлд үлдээсэн хэдийгээ бөөгнүүлжээ. Тэднийх хээр, ухаа, хүрэн голдуу адуутай байв.

А.Увагийн морь уясан түүх нэлээд эртнээс эхтэй бөгөөд Хонгор сумын наадамд хээр морио айрагдуулснаас эхэлдэг гэнэ лээ. Харин бидэнд олдсон бүрэн цуваагаар түүний нэртэй хүлгүүд 1963 оноос Онгон сумын баяр наадамд түрүүлж, айрагджээ.

АХ-ын 42 жилийн ойн баяр наадамд түүний хээр даага айргийн дөрөвт хурдалж. Түүнийг гурван жил дарааллан сумынхаа наадамд түрүүлсэн хээр морь нь залгажээ.

1966 онд их гантай жил байсан тул сумын наадам болсонгүй. Дараа жил нь А.Ува уяачийн уясан хээр шүдлэн магнайдаа тоосгүй хурдалж, анхны түрүүг нь авчирчээ. Энэ цагаас хойш хээр үрээ хоёр жил дарааллан (хязаалан, соёолондоо) сумынхаа наадамд түрүүлж, уясан эзнийхээ магнайг тэнийлгэв. Харин түүнээс хойш уналга эдэлгээ дутагдаж, хэт бярлаад дахин амжилт үзүүлж чадаагүй гэдэг.

А.Ува 1974, 1975 онуудад хоёр жил дарааллан хар зүсмийн даага сумынхаа наадамд түрүүлгэсэн нь дэлтэй хонгор гүүнийх нь төлүүд юм. 1975 онд сум байгуулагдсаны 50 жилийн ойгоор хар даага хол тасарч түрүүлэн олныг шуугиулж байв. Ийнхүү олныг шуугиулсан хар үрээ түүнээс хойш хоёр жил дарааллан сумынхаа баяр наадамд айргийн гуравт хурдалсан бөгөөд эх нь А.Увагийн дэлт хонгор гүү, харин эцэг нь 3-р багийн гишүүн Батсүхийн хүрэн азарга юм.

Хар үрээний уран гоёмсогт нүд унагаасан улс амандаа орсон үнээ хэлдэг ч адууны наймаа хийх угийн дургүй А.Ува татгалзсан хариулт өгдөг байжээ. Энэхүү хар үрээ хожмоо азарга болж, үр төлүүд нь сайн хурдалсан гэдэг.

Бага адууны уяаг сайн тааруулагч

А.Ува уяачийн амжилтын цувааг харж байхад бага насны адууг илүүтэй хурдлуулдаг нь ажиглагдана. Тэрээр моринд зүдэргээ суулгалгүй зөөлөн уядаг тул бага адуунд илүүтэй нийцдэг байсан гэлтэй. Сүүтэй даага сойж буй бол эхийг нь дагуулаад сул тавьчихна. Хамгийн гол нь сургалт хэмээн үзэж элдэв муу зангүй төлөв болгож гаршуулна. Ийнхүү зөв сургасан даага уяхад амар, уяа нь зөв ивлэдэг хэмээн ярьдаг байжээ.

Адууныхаа чанрыг сайжруулахдаа азарга голдуу авна, гүүгээ барагтай солихгүй. Түвшинширээ, Халзан, Дарьганга зэрэг сумдаас удмыг нь харж байгаад азарга авч байсан тухай хүү Чулуун нь бидэнд хуучилсан.

А.Ува гурван охин, ганц хүүтэй. Хүү нь бага залуудаа аавдаа тусалж уяаны ажилд оролцдог байсан ч өдгөө үзэгчийн хувиар наадмын  талбайд ирдэг гэнэ лээ.

А.Тэлмэн