ЗУУН ДАМЖСАН ЗУРГААН ҮЕИЙН ХУРД
Монголын хурдан морины түүхэнд зургаан үедээ зуун дамжин хурдалсан тэрхүү гайхамшигт хурдан хүлгүүдийн талаар уншигч танд хүргэе.
Төв аймгийн Баянцагаан сум бол Манзушир хутагтын их шавийн голомт нутаг. Энэ нутгийн хурдны нэгэн цөм нь «Өвгөн лам» хэмээх Цэгмидийн Батбуянгийн адуу. Тэр хүн арван засгийн наадамд түрүүлсэн хурдан алаг азаргаа Манзушир ламтанд өргөчихөөд нэн их удалгүй 1928-1929 оны үед Өлзий өвгөний хамтаар Галшар орж Дагмид-Очир мээрэнгээс оодон сүүлтэй хөхөрсөн зэгэл халзан үрээ худалдан авчээ. Энэ нь Ц.Батбуянгийн их зэгэл нэртэй хурдан азарга болж улсын наадамд 2 түрүүлж, 2 айрагдсан юм. Дээр дурдсан алаг азарганы төл нь Аривдах /Ц.Батбуян гуайн төрсөн дүү/-ын зээрд гэж азарга байсан. Аривдах зээрд азарганыхаа төл зээрд үрээг Баянцагааны «дэлдэн» Ваанчигийн хүүгийн даахийг мялааж өгсөн байна. Ваанчигийн энэ зээрд азарга Монгол Улсын Алдарт уяач Мөржавын Тожилд ирж 1960-1962 онуудад Баянцагаан сумынхаа баяр наадамд гурван жил дараалан түрүүлж, Хан уулын ард их наадмын дэвжээнээ хоёр удаа айрагдсан хурдан хүлэг болсон. Нэрт уяач М.Тожилд ирсэн нь бас л их түүхтэй.
М.Тожил уяач Төв халхын их уяачдын нэг Дондог маарамбын хүү Баяр гуайн хүргэн нь юм. Баяр гуай Өвгөний Батбуян гуайн морьдыг гардан уядаг байсан. М.Тожилын ах «нүдэн» Бат гэгч өөрөө морь уядаггүй ч сайн шинжээч хүн байсан гэдэг. Нэгэн өдөр Тожилын ах Бат дүүгийнхээ хадам эцэг Баяр гуайтай ярилцаж суухдаа «Танай хүргэнд адуу авч өгөх үү, гаанс авч өгөх үү» гэхэд Баяр гуай «Гаансаар юугаа хийх вэ, манай сумын «дэлдэн» Ваанчин хот шилжих сурагтай байна лээ. Тэрний зээрд үрээг нь авч өг» гэснээр Ваанчигийн зээрд азарга М.Тожилд ирсэн түүхтэй. Зарим ном зохиолд Бат гуайг дүүдээ 8000 төгрөгөөр хаш соруултай гаанс авч өгсөн. Гэтэл Баяр гуай «Залуу хүн ийм үнэтэй гаансаар юугаа хийх вэ, тэрний оронд ганц сайн үрээ авбал алсдаа хэрэг болно» гээд Ваанчигийн зээрд азаргыг 2000 төгрөгөөр авч өгсөн хэмээн бичсэн байдаг. Ямартаа ч Ваанчигийн зээрд азарга М.Тожилд ирснээр 1963 оны Төв аймгийн 40 жилийн ой улсын их баяр наадамтай хамт болоход 700 гаран азарга уралдсанаас Алтанбулагийн «жижиг» Шаравын буурал түрүүлж, мөнөөх зээрд азарга аман хүзүүдэж байлаа. Дараа нь 1965 оны улсын их баяр наадамд хоёр дахиа айрагдаж М.Тожилын их зээрд гэдэг азарга болсон юм. Энэ зээрд азарганы үр гурван зээрд азарга гарсаны хамгийн сүүлийнх нь 1972 оны улс хувьсгалын 51 жилийн ойд даага түрүүлсэн М.Тожилын «поошиг» хэмээх зээрд азарга бөлгөө. Тожил гуай «поошиг зээрд» азарганыхаа эцэг нэгтэй хүрэн азарганд Өлзий өвгөний угшилтай «царцаа» Дашнямын «хумбага хүрэн» азарганы төл хар гүүг хураалгаж, эр хүрэн унага гарсан нь ХХ зууны Монгол төрийн найман магнай хүлгийн нэг Монгол Улсын Алдарт уяач Мөнхийн Данзаннямын ажнай хүрэн азарга юмсанжээ.
Данзанням гуайн хүрэн азарга 1979 оны улсын наадамд хязааландаа 30 гарч, соёолондоо түрүүлж, хавчиг соёолон 21-т, найман настай 22-т, 10 настай гуравт, 11 настай зургаад, 12, 14, 15 настайдаа түрүүлж, халх даяар нэрд гарсан түүхтэй. Ийнхүү улсын их баяр наадамд 4 түрүүлж, 1 айрагдсан хүрэн азарганд «Ажнай хүлэг» хэмээх төрийн цол олгосон байдаг. Харин энэ хүрэн азарганы төл нь ХХ зууны манлай хүлэг, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Данзаннямын Даваахүүгийн Цолмон халтар азарга билээ. Цолмон халтар азарга улсын наадамд соёолон 14-т, хавчиг соёолон 9-д, 1993 онд найман настай аман хүзүүдэж, 1994 онд есөн настай түрүүлсэн. 11 настай 10-т, 12, 13 настай 9-д дараалан давхиж, 2001 онд 17 настай азарга Монголын хамгийн хурдан хүлэг шалгаруулах «Их хурд-2» уралдаанд түрүүлсэн.
Цолмон халтар гээч энэ хурдан хүлгийн төл нь Д.Даваахүү гуайн «Хөх цавьдар» хэмээх азарга. Энэ азарга улс, бүсийн наадамд айрагдаж, түрүүлээгүй ч ховорхон төрөх аргамагийн дээд байсан гэдэг.
Энэ тухай Зууны манлай өгүүлэхдээ: Миний цавьдар азарга сүүлийн үеийн «данжаад» азарга байсан юм аа. Найман настайд нь өвөл уяж байгаад хоёр эрлийз азаргатай уралдуулаад хөлийг нь жаахан муутгачихсан юм. 13 км-ийн үзүүр дээр нэгийг нь дийлээд нөгөөхтэй нь хамт жаахан хүчлээд хөдөлгөчихсөн юм. Тэгэхдээ хөөрхий үр төлүүд нь олон хүнд очиж, олон газар нэр гаргаж байна аа...
Үнэхээр ч хөх цавьдарын төлүүд энэ цагт ид хурдалж байна. Өнгөрсөн жилийн төрийн их баяр наадмаар аман хүзүүнд хурдалсан Д.Баянбатын хонгор /энэ бол алдарт Наран хонгор билээ. 2013 оны бичвэр тул тухайн үеийн амжилтаараа бичигдсэн байгаа болно/, МУАУ Д.Дагвадоржийн зээрд үрээ хоёулаа хөх цавьдарын төл. Мөн энэ жилийн Дүнжингаравт айрагдаж, Эрдэнэтийн бүсэд түрүүлсэн Баянцагааны Ц.Энхбатын цавьдар үрээ байна, хөх цавьдарын төл. Д.Баянбатын хонгор АХ-ын 90 жилийн ойгоор шүдлэн үрээ улсад долоод орж, хязаалан аман хүзүүдээд давхар уяагаар төвийн бүсийн даншигт түрүүлсэн. Энэ хавар азарган соёолон Дүнжингаравт есөөр орсон. Ц.Энхбатын зээрд даагандаа Төв аймагт айрагдаад шүдлэндээ түрүүлсэн. Говьшанхад аман хүзүүдсэн. Ер нь дааган цагаасаа хойш том жижиг уралдаанаас айраг түрүү алдаагүй дээ. Энэ жил хаврын бүсийн уралдаанд нэг түрүүлж, нэг айрагдаад байна.
Ийнхүү ХХ, ХХI зууныг дамжин зургаан үедээ хурдалж буй эдгээр хурдууд тэртээх 1900-аад оны эхэн үед арван засгийн наадамд түрүүлж байсан Өвгөний Батбуян гуайн алаг азарганы үр төлүүд юм. Д.Даваахүү гайн хөх цавьдар улсад айрагдаагүйг эс тооцвол долоон үедээ хурдалж буй домогт хурдан хүлгүүдийн талаар уншигч та бүхэнд хүргэлээ.
Б.Ганпүрэв
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- 1 цагийн өмнө Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3 цагийн өмнө 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
- 2023 оны 10-р сарын 28 -нд Өвгөн ноён М.Пүрэвжавын нэрэмжит уралдаануудын нэг…
- 2023 оны 10-р сарын 17 -нд Өнөө жил яах бол...
- 2023 оны 10-р сарын 09 -нд Сумын Алдарт уяач О.ДАШЗАВ: Сумынхаа наадмын айрги…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна