ПОРТУГАЛИЙН МОРЬТ КОРРИДА

Коррида буюу бухын тулаан гэхээр хүмүүс юун түрүүн Испанийг төсөөлдөг. Гэвч Испанитай хөрш зэргэлдээ Португальд торада гэж нэрлэгддэг өвөрмөц онцлог бүхий бухын тулаан явуулдаг уламжлалтай гэдгийг мэдэх хүн цөөн. Испани корридад явган тулаанч буюу тореро голлох үүрэг гүйцэтгэж, пикадор буюу морьтон туслахын үүрэг гүйцэтгэдэг бол Португалийн торадад нь морьтон тулаанч голлох үүрэг гүйцэтгэж, явган нь туслах үүрэг гүйцэтгэдэг. Иймд торадад оролцох морины сургалт, бэлтгэл хамгийн чухал. Бүр тодруулбал, морь ба морьтон хоёрын ойлголцол, ур чадвар шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг онцлогтой. Торада нь олон зүйлээрээ испани корридагаас ялгаатай. 

ЭХЛЭЛ
Торада нь кортезиаш гэж нэрлэгддэг оролцогч тулаанчид цугласан олонд хүндлэл үзүүлэх ёслолоор эхэлнэ. Торадад оролцогчид бүгд талбай дээр гарч ирэх бөгөөд гурван морьтон тулаанч буюу кавалейрууд цэнгэлдэхийн дэвжээг тойрон явж үзэгчидтэй мэндэлнэ. Бусад оролцогчид болох кавалейруудын туслах зургаан бандарилейруш, тус бүр найман хүнтэй бух хашигч форкадушуудын гурван хэсэг, талбай цэвэрлэгч ба бух туугч кампинушууд нь талбайн төвд хөдөлгөөнгүй зогсоно. 

МОРЬТОН ТУЛААНЧ
Хүндэтгэлийн ёслолын дараагаар талбай дээр морьтон тулаанч буюу кавалейру гарч ирнэ. Тэд гол төлөв 18-35 насны залуучууд байх ч 40 гарсан хүмүүс ч таардаг. Кавалейру болоход нас бус харин хар багаас суралцдаг тулаанд морийг удирдах ур чадвар чухал юм. Энэ ур чадварыг Португалид “Мариальвийн урлаг” гэж нэрлэдэг. Мариальва бэйл нь 18 дугаар зууны хоёрдугаар хагаст адуу сургах Португаль хэв маягийг бий болгосон тул нэрийг нь ийнхүү торадагийн дэвжээн дээр гарах морьдыг сургах урлагт өгч мөнхжүүлжээ. Кавалейру нь 18 дугаар зууны үеийн язгууртан ноёдын маягаар чимсэн хантааз, цагаан өдтэй гурвалжин малгайгаар гоёдог уламжлалтай. Учир нь, дээр үед зөвхөн язгууртан гаралтай хүн л торадад оролцох эрхтэй байж.

ТОРАДАГИЙН АДУУ
Торадад зөвхөн лузитан үүлдрийн азаргыг оролцлохыг зөвшөөрдөг. Энэ үүлдрийн азарга нь зоригтой, ухаалаг, маш хурдан чиглэлээ сольж чаддаг, ихэмсэг явдалтай гэдгээрээ алдартай. Ихэд туршлагатай хүн л ийм азаргыг “хөлөглөн” бухын тэмцээнд оролцож чадна. Торадад оролцох азаргыг соёолон наснаас нь сургаж зургаан жилийн дараа буюу 10 хүрэх үед нь л бухтай тулалдах дэвжээн дээр гаргадаг. Энэ бүх хугацаанд адууг сургах явцыг кавалейру гардан хийдэг уламжлалтай. Өөр хэнд ч даатгахгүй. Зөвхөн ингэж байж л бухын эсрэг тулахдаа азарга тулаанч хоёр нэгдмэл цул болж, бүх л эрсдлийг хамтдаа туулан гарах чадвартай болдог ажээ. Торадад оролцох адууг ямар ч тусгай нэмнээ, нөмрөгөөр хамгаалдаггүй уламжлалтай тул адуу хүн хоёр ингэж нэгэн цул болж, нэгнээ дээд зэргээр ойлгохгүй бол хэн хэн нь үхлийн аюулаас зайлсхийхэд бэрх болно. Учир нь, хүн азарга хоёр 450 кг жинтэй улангассан бухтай тулна гэдэг ямагт амь өрссөн аюултай зугаа байдаг. Сүүлийн үед хүн, адуу хоёрыг үхлийн шарх авахаас сэргийлэх үүднээс бухын эвэрт тусгай ширэн хуй углах болсон ч 450 кг-аас багагүй жинтэй бух тусгай хамгаалалт угласан ч бай эврээрээ ёворно гэдэг тийм ч сайхан зүйл биш нь ойлгомжтой. 
Кавалейру дэвжээн дээр гарч ирснээр бухын тулааны морьт хэсэг буюу лиде а кавалу эхэлнэ. Кавалейру нь нарийн заагдсан хугацаанд багтан бухын сэрвээнд тодорхой тооны үзүүртээ хурц дэгээ бүхий тусгай жад буюу фарпааг зоож амжих ёстой. Фарпа нь үзүүртээ иртэй дэгээтэй байдаг тул бухыг хүчтэй өвтгөж зовоодоггүй, лагс хүнд биетэй бухын хувьд фарпагаар хатгах нь хүнийг зүүгээр хатгахтай адил гэж мэргэжилтнүүд ярьдаг аж. Тиймээс фарпагаар хатгах тоолонд бухын уур улам ихээр хүрч, тулаан улам үзүүштэй, ширүүн болдог.
Кавалейру болгон фарпаг зөвхөн өөрт нь байдаг өвөрмөц арга барилаар, чамин янзаар бухын сэрвээнд зоох бөгөөд ингэх явцдаа азарганыхаа сургалт, ур чадварыг давхар харуулдаг. Хамгийн их эрсдэлд орж байгаа нь яах аргагүй азарга тул заримдаа тэд эзнээсээ ч илүү нэр алдартай болдог. 
Каганчо нэртэй азарга үүний нэг жишээ. Каганчог ердөө 1500 доллараар худалдан авч байсан хэдий ч тулаанд шаардлагатай ур чадварыг төгс эзэмшиж чадсан тэрээр 11 жилийн дотор 300 гаруй тулаанд оролцон 1000 гаруй бухыг ялж чаджээ. Мэдээж эзнээ ихэд баяжуулсан байдаг. Ихэд зоригтой, ур чадвартай байсан тул өөр ямар ч азаргаас илүүтэйгээр бухыг өөртөө ойртуулж чаддагаараа үзэгчдийг хайр хүндэтгэлийг хүлээж чаджээ. Каганча азарга нь Испани, Франц, Мексик зэрэг улсад өөрийн ур чадвараа харуулахаар нийтдээ 600 мянга гаруй км зам туулсан гэсэн тооцоо хүртэл хийгдсэн байдаг. Каганчо азарга 2002 онд 30 настайдаа зодог тайлаад, 2015 онд тархинд цус харвах эмгэгээр өөд болсон байна. 
ЯВГАН ТУЛААНЧ
Тулаанд оролцогч бух болгон адилгүй. Зарим нь гарч ирсэн даруйдаа морьтныг зогсоо зайгүй хөөдөг бол зарим нь хөөхгүй цугласан олныг алмайраад зогтусдаг. 
Ийм үед кавалейру нарын туслах бандарилейру нар дэвжээн дээр ээлжлэн гарч ирцгээнэ. Тэд тод өнгийн нөмрөгөөр бухыг өдөөн хөдөлгөж талбай төв хэсэгт аваачих ёстой. Мөн бух хэт улангасан уурлаж, тулаанч адуу хоёрын аминд аюултай байдал үүсэхэд бандарилейру нар талбайд гарч бухын анхаарлыг өөр дээрээ татах ёстой байдаг. 
Ийнхүү заагдсан хугацаанд кавалейру ба бандарилейру нар ээлжлэн цэнгэлдэхийн талбай дээр гарч бухтай тулалдсаар цаг дуусахад найман форкадуш талбай дээр гарч ирнэ. Тэд тулааны сүүлийн хэсэг буюу пегаг явуулна. Форкадуш нар тулааныг зүгээр нэг дуусгачихгүй харин хүн бухнаас илүү гэдгийг харуулж дуусгах ёстой. 

ТӨГСГӨЛ ХЭСЭГ
Үүний тулд талбай дээр нэг цуваанд орж жагсан зогсоно. Хамгийн түрүүнд зогсох довтлогч форкадуш нь бухын уурыг улам ихээр хүргэх зориулалт бүхий салбадайнх шиг шовгор малгай өмсдөг. Довтлогч нь чанга дуугаар уухайлан бухын өөдөөс зоригтой алхаж очиход бух нь шинэ өрсөлдөгчөө гайхан харж түр зогтусна. Яг энэ үеэр довтлогч нь буханд тулж очоод эвэр, хоншоорыг нь тэврэн авдаг. Тэр даруйд дараагийн зургаан форкадуш бухыг бүх талаас нь бүслэн шахаж эхлэхэд найм дахь форкадуш бухыг сүүлддэг. Бухыг сүүлдмэгц бусад нь агшин зуур холдох бөгөөд бух нь сүүлдсэн форкадушийг талбайгаар чирэн харайлгаж эхэлдэг. Энэ хэсэг нь сүүлдүүлсэн бухыг эцээд эсэргүүцэх ямар ч тэнхэлгүй болтол үргэлжилнэ. Тамирдаж цуцсан бух хөдөлгөөнгүй зогсож элдвээр өдөх форкадушуудыг хөөх оролдлого ч хийхээ больдог. Ингэж хүн бухнаас илүү гэдгээ харуулж байгаа хэрэг. Үүний дараагаар кампинуш буюу бух туугч нар өөр зүсмийн хэд хэдэн бухыг тулалдсан бухын хажуугаар тууж өнгөрөхөд эцэж туйлдсан тэр бусдыгаа дуулгавартай даган талбайгаас гарч явдаг. Үүний дараа талбайн цэвэрлэгчид цэвэрлэгээ хийж дараагийн тулаанд бэлдэнэ. 
Торада тулааны үеэр бухыг алдаггүй гэдгээрээ Испанийн корридагаас ялгаатай. Гэсэн хэдий ч сүүлийн үед торадаг зэрлэг, бүдүүлэг, харгис, амьтдын эрхийг зөрчдөг гэх мэтээр шүүмжлэн хорихыг шаардагчид эрс олшроод байгааг хэлэх хэрэгтэй. Гэвч торада нь Португалийн үндэсний онцлогийг харуулсан, олон зууны түүхтэй уламжлал тул амьтдын эрх гэх мэт цаг үеийн моод төдийхнөөр хөөн хорих нь учир дутагдалтай. Даяарчлалын эринд улс үндэсний гэх онцлогоо хадгалж үлдэх нь улам бүр бэрх болж байгаа энэ үед харин ч хамгаалж, уламжлан үлдээх ёстой гэх хүмүүс ч цөөнгүй байна. Торадаг хориглосноор хэдхэн бух амьд үлдэх ч лузитан үүлдрийн азаргыг сургах “Мариальвийн урлаг” алдагдах бас нэг аюул гарч ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.

Б.Бадрал