Сумын Алдарт уяач О.ЦОГТСАЙХАН: “Цагаан” ДУГАР АХ ЗАСААТАЙ ТУРАНХАЙ АДУУГ ЯСААР УТААД, ХОТНЫ ШАВХАЙД УЯН АЙРАГДУУЛДАГ БАЙСАН

Монголчууд морь уях эрдэмд үе дамжин суралцаж, үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн үлдээн уламжлуулдаг эртний ёстой ард түмэн. Ийн адуун өв соёлыг тээгсдийн нэг нь Төв аймгийн Эрдэнэ сумын харьяат, сумын Алдарт уяач Очирхандын Цогтсайхан юм. Тэрээр 1965 оны хоёрдугаар сарын зургаан буюу хаврын тэргүүн сарын шинийн тавны билэгт сайн өдөр Эрдэнэ сумын нутаг Баянхангай хэмээх газар төржээ. 1983 онд дунд сургуулиа төгсөөд илгээлтээр хөдөө гарч мал маллах болсон тэрээр 1982 оноос уяачийн гараагаа эхэлсэн байдаг. Сурагчийн ширээнэээс уяачийн гараагаа эхлэхэд нь түүнд хүргэн ах Александр, өвгөн ах “цагаан” хэмээх Дугар нар нь ихээхэн дэмжлэг үзүүлсэн бөгөөд тэр жил бор халиун даага уяж сумынхаа наадамд мордуулж байжээ. Тэрээр уяаны эрдмийн А үсэг заасан Дугар ахынхаа талаар “Ах маань хурдан морь шинжиж танихдаа онцгой сайн эрдэмтэй уяач байсан. Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын баяр наадамд таван бор адууг дараагаар нь айраг, түрүүнд давхиулж, нутгийн ард түмнээсээ “цагаан” нэрийг хүртсэн ах маань “юмны эрэмбийг олно шүү” гээд засаатай туранхай адууг ясаар утан, хотны шавхайд уяж байгаад айрагдуулж, түрүүлгэдэг аугаа уяач байлаа” хэмээн дурссан удаатай. Мөн “Миний халиун азарга Александр ахын улсын наадамд түрүүлж, аман хүзүүдсэн хүрэн азарганы төл хурдан шарга азарганы үр юм. Сумын наадамд гурав түрүүлж, гурав аман хүзүүдэж, зургаа айрагдаж, улсын наадамд 40 дотор хоёр ахиж давхисан. Үр төл нь том, жижиг бор морь, шарга азарга, Мэнгэт шарга зэрэг нь хурдлан 1991 онд сумын Тэргүүний уяачаар шалгарч,  2008 онд сумын Алдарт уяач цолны эзэн болгосон доо. Мөн намайг өдий зэрэгтэй явахад нутгийн настан буурал Монгол Улсын Манлай уяач С.Гэсэрваань, Ж.Мөнхтогоо, “халзан” хэмээх Даш, Ичинхорлоо, Мартынов, Цогтжаргал, Өлзийбат, аймгийн Алдарт уяач Чаа Лхасүрэн, үе тэнгийн аймгийн Алдарт уяач Г.Даваасүрэн, Г.Бий-Эрдэнэ, сумын Алдарт уяач Л.Эрдэнэбаатар, П.Жаргалсайхан, Б.Жаргалсайхан нарын нөмөр нөөлөг ихээхэн байсныг дурдах нь зүйтэй биз ээ. Энэ хүмүүстэй нийлэн морьдоо уяж  хурдлуулж байлаа. Даш ах сөнгө дааганы  уяа зааж өгөн, наадамд дааганы уралдаан будилан ахиж уралдахад хоёуланд нь айрагдсан түүхтэй. Мөн сумын Тэргүүний адуучин, сумын Алдарт уяач Л.Эрдээхүүтэй таван жил уяа нийлэн морь уяхад том хээр азарга нь хоёр түрүүлж, халиун азарга гурав түрүүлсэн сэтгэлд хоногшсон сайхан дурсамж бий. 
Манлай уяач С.Гэсэрваань ахтай 4-5 жил аймаг, улсын наадамд цуг явсан. Манай хүн бол ямар ч шашин шүтлэг байхгүй, өөрийн авьяас зураг төөргөөр л морийг уядаг байх. 
Морь мордоход арц хүжээ баагиулцгаа гэнэ. Балжинням, дашнямтай сайн өдрийг “Ямар юмны нь сайн байх вэ, хуанли дээр хоёр хүний нэр биччихээд” гэж ярина. Тийм хүнтэй юу ярих вэ. Моринд их зөөлхөн ажил хийж гоё уяна. Дандаа тарган уралдуулна. Заримдаа дутуу байх шиг санагддаг. Тэрийг бид яаж мэдэх вэ” хэмээн хуучилсан юм. О.Цогтсайхан нь Төв аймгийн 60 жилийн ойд нэгдлийн туслах уяачаар явснаас хойш 30 гаруй жил морь уян, сумын наадмаас гурван түрүү, 20 гаруй айраг хүртсэн Эрдэнэ сумын энэ цагийн сайн уяачдын нэг билээ.

Хүү Ц.Дорж халиун азаргатайгаа

"Тод магнай" сэтгүүл. Төв аймгийн Баян, Баянжаргалан, Эрдэнэ сумдын тусгай дугаар. 2018 он