Эрэгдэл Амбаа хэмээх нэрт уяачийн тухайд

Хүмүүн биеийг олсон гагц заяагаа баялаг намтартай өнгөрүүлсэн эрхмүүдийн нэг нь Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын харьяат Ваанжилын Эрэгдэл болой.  Эр хүн туг ч барьдаг, тугал ч хариулдагийн үлгэр болсон тэрээр 1886 онд эхээс мэндэлсэн байдаг.

Рашаантын гандан хийдэд зургаан жил шавилан суусан түүнийг 1939 онд хувьсгалын эсэргүү нэрээр улс төрийн хилс хэрэгт буруутган баривчилж, 1940 онд хязгаарын цэргийн шүүхийн 45 дугаар хурлаас гурван жилийн хорих ялаар шийтгэжээ. В.Эрэгдэл ялын хугацаагаа эдэлж дуусаад суллагдсан ч 1960 оны АИХ-ын  тэргүүлэгчдийн дэргэдэх онцгой комиссын 67 дугаар хурлын тогтоолоор цагаатгасан байна. Ийнхүү цаг үеийн шуурганд өртөн амьдралын хатуу хүтүүг туулсан В.Эрэгдэл гарын уртай нэгэн байсан агаад түүний урласан мөнгөн аяга, эмээл, хазаар, хонгоны боолт, модон эдлэл, авдар, морин хуур зэрэг нь өдгөө ч нутгийн зарим нэг айлд хадгалагдан үлдсэн нь бий.  Жишээлбэ, түүний хийсэн мөнгөн эмээл, /Дарьгангын дунд гарын/ ач хүү Балжирын Ядамсүрэн, Намсрай, Халзан сумын харьяат улсын Алдарт уяач П.Монхцой агсан  нарт байдаг. Мөн 12 жил сийлсэн морин хуур нь Асгат сумын иргэн Ширнэнгийн  Жүндэрт хадгалагдан үлджээ.

Ухааны ураар гайхуулагч В.Эрэгдбэл нутгийн бүсгүйтэй ханилан найман хүүхдийн ижий, аав бололцон энх тунх амьдарч байгаад 1964 онд 78 насандаа бурхны орныг зорьсон бөгөөд өдгөө ач, зээ гуч нар нь нийлээд хагас мянга шахуулаа болоод байгаа гэнэ лээ.

Мянгын хүрэн

Нутгийн зон олондоо Эрэгдэл амбаа хэмээн авгайлагдсан тэрээр хурдан моринд дуртай, сайн адуу таарвал үнэ хайрлалгүй авчихдаг, хурд танихдаа ч гаргуун байжээ. Тухайлбал, Уулбаян сумаас хонгор халзан унагатай хонгор гүү, цагаан цоохор морь худалдан авч, хонгор гүүний төлүүдээр одтой сайхан наадаж байсан гэдэг. Гэхдээ түүнийг хамгийн их алдаршуулсан хүлэг олноо Мянгын хүрэн хэмээн нэршигдсэн хүрэн морь нь юм. Тэрээр хүрэн морио шүдлэнд нь Их бүлтээн хэмээх Ядамжавын хураагдсан адуунаас өөрийн садангийн “Дээдээ” Цэндээр дамжуулан мянган төгрөгөн дээр хазаарын залуу морь өгч авсан байсан  гэдэг.

Мянгын хүрэн Асгат, Зотол сумд болон Нарангийн отрядын наадмуудад уралддаг байсан бөгөөд гарсан цагаас өнгөлсөөр барианд ордог байсан гэдэг. Энэ тухай унаж байсан Ж.Дамдинсүрэн “Морь эргэхэд хоёр гөлөм ярагдаад зам ганц цагаан зураас болж харагддаг. Хол харж явахгүй бол газар эрээлжлээд байдаг байсан” хэмээн дурссанаас үзэхэд гараа сайтай адуу байсан нь ойлгогдох бизээ.

Хүрэн морь Асгат сумын баяр наадамд дөрвөнтөө түрүүлсэн бөгөөд нэг удаагийн наадмаар сумын хойд талаар нутагладаг хурдан морьтой өвгөчүүл хүрэн морийг түрүүлэхгүй байх арга сүвэгчилжээ. Энэ тухай дуулж мэдсэн нэгэн Амбаад “Маргааш их насны морьд газар сунгаж уралдах нь байна шүү” хэмээн хэл дуулгаж. Тэр дагуу нь Амбаа уралдах шөнийн хоолыг нь нэмж өгөөд, улам хол түрүүлгэж байсан гэдэг.

Хүрэн морины олон түрүүнээс хамгийн бахдалтай нь 1937 оны Нарангийн отрядын наадам. Түрүүлж ирчихээд наадмын талбайг дөрвөнтөө тойрон хөлсөө хусуулж байхуй дор дараагийн морь дөнгөж барианд орж байсан  хэмээн одоо ч нутгийн ахмад уяачид бахдангуй өгүүлдэг. Мөн Асгат, Зотол сум нийлсэн өвлийн уралдааныг ярих уяачид цөөнгүй. Тэр наадамд хүрэн морийг хүү Э.Дугаржав нь унаж явсан бөгөөд морь эргэхэд ойччихож. Тавьж өгсөн хүн нь хүрэн морийг барьж аваад хүүхдийг нь дахин мордуулан тавихад сүүлийн морьд далд орж байсан гэдэг. Гэсэн ч Мянгын хүрэн сурсан зангаараа хага зүсэн хурдалсаар аман хүзүүнд орж, Зотол сумын Оршихын алаг гэдэг сумандаа олон түрүүлсэн морь түрүүлжээ.

Бас нэгэн бахдалт түүхийг сонирхуулбал, 1942 онд Сүхбаатар аймаг үүсгэн байгуулагдаж, анхны наадмаа хийхдээ сумдын баяр наадамд түрүүлж, айрагдсан морьдыг урьжээ. Энэ наадмын их насанд 197  хурдан хүлэг мордож, Мянгын хүрэн хараахан айрагдаж чадалгүй долоод баригдаж байсан тухай өндөр настан А.Гомбосүрэн ярьж байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй бизээ.

Ийн уралдсан болгондоо түрүүлж, айрагддаг цуут хүлэг Мянгын хүрэнгийн тухайд ахмад уяач Бяхар “Өндөр сэрвээтэй араас нь харахад бөгтгөр юм шиг урдаас нь харахад гэдгэр  юм шиг, давхихдаа хэлээ унжуулан улаан, цагаан хөөс завжаар нь гардаг. Байнга амаа татуулж давхидаг. Гараанаасаа ганцаараа гарч барианд ганцаараа ирдэг. Олон төрөхөөргүй онцгой хурдан морь байсан” хэмээн тодорхойлсон бөгөөд өөрийнх нь халтар, Сандагийн хүрэн зэрэг нутгийн хурдан хүлгүүд Мянгын хүрний дараа ордог байсан гэжээ.

Хүрэн морийг 1945 оны өвөл Эрэгдэл Амбаагийн ууган хүү Балжир Зүүн нарт хэмээх газар үнэг хөөж яваад эндүүлсэн гэдэг бөгөөд тэр цагаас хойш  Бяхарын халтар, Сандагийн хүрэн  морьд сумынхаа наадамд ээлжлэн түрүүлж, айрагдаж байсан гэнэ лээ.

Хурдан хүрэнгийн эзэн Эрэгдэл амбаагийн үр хүүхдүүдээс Балжир, Дугаржав, Цэгмид, Ядам нар морь уяж байж. Тэднийг залган ач Намсрай, Ядамжав, Жамбалжамц, Жамсран нарын уяачид дээдсийнхээ үйл хэргийг үргэлжлүүлэн гурван үеэрээ морь уях төрийн хэрэгт шамдацгааж байна.  Энэ бүлийн уяачид аймаг,сумын баяр наадмаас 60 гаруй айраг, түрүү хүртсэн гэсэн тооцоо байх агаад зөвхөн 1956 оны аймгийн наадмаас  нэг түрүү, хоёр айраг хүртэж байжээ. Түүнчлэн Алтан Овооны тахилгад хээр азаргаа /шүдлэнд нь/ айргийн дөрөвт хурдлуулж байсан Ядамын Жамбалжамц энэ бүлийн уяач юм.

А.Тэлмэн