СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ Н.МАНДАХ: АВЪЯ ГЭСЭН ХҮНД ӨГЧИХДӨГ Л ЮМ, ХУРД ХУВААХ ХЭРЭГТЭЙ ШҮҮ ДЭЭ

Төв аймгийн Баян сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Намхайн Мандахын ярилцлагыг уншигчдадаа толилуулж байна. Сумын сайн малчин тэрээр 1970 оны хавар сумын хүн эмнэлэгт мэндэлжээ.

-Таны өвөг дээдэс морь мал уядаг байв уу?
-Миний өвөө Төмөрбатаа хурд сойн уяа тааруулсан уяач явлаа. Би өвөөгийнхөө уясан морийг нь унадаг байсан юм. Өвөө маань Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт суманд 1911 онд төрж дайны үед цэргийн алба хаасан. Дайн дуусахад энд суурьшин хожим нь нутгийн Дагмид гэж хүнтэй гэр бүл болж ганц охинтой болсон нь миний ээж. Бид эхээс тавуулаа, ах бид хоёр өвөө эмээ дээрээ өссөн.  
-Өвөө тань социализмын үед юу хийж байсан юм бэ? 
-Цэргээс халагдаад Баянцагаанд багийн дарга, сүүлд Мааньтын хориход төмөр замын мастер хийж байгаад тэндээсээ тэтгэвэртээ гарсан. Цөөхөн хэдэн мал цуглуулсан ч тэрийгээ сүйдтэй уяж чадаагүй. Наана цаана ганц нэгийг  сумандаа уралдуулдаг ч айраг түрүү авч байгаагүй. Нэг хул морь нь арай гайгүй байсан болов уу. Социализмын үед нэг айл 15 толгой малтай байсан. Тэр тоонд нь ямар мал байх уу ойлгомжтой. Цөөн хүнсний зориулалттай адуутай, хэдхэн гүү барьчихдаг тийм л хүн байсан. Би өвөөгөөсөө үлдсэн адуугаа өсгөн үржүүлээд, ганц нэг цус холтгоод л явж байна даа.  
-Өвөөгийн тань адуу ямар удам угшилтай юм бэ?
-Энэ нутгийн адуунаас өөрөө цуглуулж, мөн энд тэндээс ганц нэг юм авсан байх. Зүүн зүг болон ойр хавийн аймгууд манайд ирж агт ачдаг, зарим нэг улс адуу зарах гэж ч ирнэ, тэндээс сэтгэлдээ таарсныг нь худалдаад авчихдаг байсан. Намайг хүүхэд байхад 1970 хэдэн онд Хэнтийн нэг таньдаг хүн нь хээр азарга авчирч бэлэглэсэн. Түүний төл одоо хүртэл манайд бий. 
-Тэр хээр азарга нь яаж давхиж байсан юм бол?
-Битүү азарга, ойр зуур өвөө уях гэж оролдон, би нэг унасан болдог байлаа. Сүүлд авсан азаргандаа төлөөс нь тавин дундаас нь гарсан нь харин гайгүй давхиад байна.  
-Та хаа хаанаас азарга авч байв?
-Сумъяасүрэнгийн Ганбаатараас алаг азарга авсан. Бэлгэнд ирсэн нэг хүрэн үрээ, бас  цавьдар үрээ байсан. Тэд хоорондоо цус сэлбэгдээд гайгүй юм гарсан. Одоо наадамд явахад хааяа нэг айраг хүртчихээд л байна. 
-Анхны айраг, түрүүгээ хэдэн оны ямар наадмаас авч байсан бэ?
-1980-аад оны сүүл, 90-ээд оны эхээр морь уядаг байсан. Морь давхихгүй болохоор нэг хэсэг завсарлан адуугаа сайжруулан азарган үрээнүүд авч тавьсан. Ингэж цус сэлбэсний дүнд төлүүд нь гайгүй хурдлаад суманд ганц нэг айрагдах болж, 2009 онд анхны айргаа хүртсэн. 
-2009 онд ямар насны мориор айраг хүртсэн бэ?
-Сумын баяр наадмаар даага аман хүзүүдэн шүдлэн дөрвөөр давхисан. Түүнээс хойш жилдээ хоёр, гурван айраг хүртээд л байна. 2015 онд улсад ганц удаа очсон. Тэгээд Дэмбээгийн Баясаа дүүгийнхээ бэлэглэсэн хязааланг эрлийз дунд ангилалд долоод давхиулсан. 
-Бага насандаа уягдаагүй юм уу?
-Даага уяагүй, шүдлэн тэжээлгүй уяад ганц нэг жижиг наадамд түрүүлсэн ч сумандаа сунгаанд гарч ирээд суучихаад байсан. Хязааланд нь тэжээлтэй уяад хотод сунгаанд дээгүүр сайн давхисан ч яг улсын баяр наадмаар зарлагдаж явсаар долоолчихсон. Улсын наадмын дараа Цогоо ахад зарсан. Цогоо ах Өвөрхангайн бүсэд авч яваад 10 хэдээр орсон байна лээ.   
-Сумын баяр наадмаас хичнээн айраг, түрүүтэй вэ. Ямар насны морьд голдуу айраг, түрүүнд давхиулж байна? 
-2009 онд даага, шүдлэн хоёр оруулснаас хойш жил алгасаагүй байх. Дунд нь нэг жил адуу ханиагаад  бүгдийг нь тавиад өнжсөн. Тэрний дараа жил нь уясан морьд айрагдсан. Хоёр гурваараа, нэг хоёроороо янз янз л ордог байлаа. Одоо 16, 17 айраг бий байх. Нэг хүрэн үрээ туранхай юм уягдаад Эрдэнэ сумын 90 жилд аман хүзүү, Баян сумын 90 жилээр айргийн гурав,  сумандаа айргийн тавд хурдлаад Уяачдын холбооны 20 жилээр манай хүү уяж очоод 10 хэдээр зарлагдаж  яваад 20-иор орсон. 2016 оны Төв аймгийн төвийн бүсэд айргийн тавд хурдалсан.  
-Тэр хүрэн үрээнийхээ удам угшлыг танилцуулаач. Хэдий үеэс уягдсан юм бэ?
-Ганбаагийн өгсөн хүрэн азарганы төл, эх нь манай өөрийн унаган адуу. Шүдлэн үрээ тэжээлгүй уягдаад л айрагдсан. Хоёр ч сумын  90 жилийн ойд айрагдаж, Өвөрхангайн Баян-Өндөрт очоод долоо, наймаар давхисан. Тэнд  будилаантай наадам болсон л доо. Дөрвөн эрлийз уралдаад, бас дундаас нь хэдэн юм орсон. Дөрвөн эрлийзээ хасалгүй бариад манай үрээ долоо, наймаар орчихсон юм. Азарган соёолон байхад нь энэ уяаныхаа Хадхүүд зарчихсан.  
-Та тэгэхэд гайгүй давхиснаа хүн авъя гэхээр нь өгчихдөг юм уу?
-Адууг яалтай билээ, хүн авъя гэхээр “Үгүй” гэж болдоггүй юм. Яах вэ, эх, эцэг нь байгаа хойно гарна л гэж боддог юм. Тэгээд  ч хурд хувааж байх ёстой шүү дээ.
-Та адууны удам угшил хөөж адуугаа чанаржуулах талаар хэр анхаарал тавьж байна. Танайд ямар ямар удмын адуунууд байна вэ?
-Миний гурван азарга одоо хөгширчихлөө. Энэ жил би хоёр, гурван азарга тавьж байна. Удам угшилдаа л анхаарахгүй бол болохгүй учраас зүүн талаас хоёр үрээ авчирч азарга тавьчихсан. Өөрийн нэг үрээ бий, түүгээрээ бас тавина. Ер нь сайжрах байх л гэж бодоод байгаа.
-Удам залган уяа эвлүүлэх залуус тодорч байна уу?
-Том хүү маань уяа тааруулна аа. Манай эхнэрийн дүү ахлаад, хүү дагаад л уядаг юм.  
-Ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл. Төв аймгийн Баян, Баянжаргалан, Эрдэнэ сумдын тусгай дугаар