Сумын Алдарт уяач И.МӨНХБАТ: ААВЫГАА ӨНГӨРСӨН ЖИЛ АЗАРГЫГ НЬ УЯЖ ТҮРҮҮЛГЭЭД БАЯР, ГУНИГ ХОСОЛЖ БАЙЛАА​

Төв аймгийн Авдарбаян сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Ичинноровын Мөнхбатыг уншигчдадаа танилцуулж байна. Баян сумынхаа түүхт 90 жилийн ойн медалиар шагнуулсан тэрээр 1974 оны өвөл сумын эмнэлэгт төржээ. 

-Таны аавын талаар яриагаа эхэлье. Морь уядаг хүн байв уу?  
Миний аав Дэндэвийн Ичинноров гэж овоглодог ч Сүхбаатар гэдэг хүний ууган хүү. Өвөөгөөрөө л овоглож байсан юм болов уу даа. 1952 онд Авдарын энгэр гэдэг газар төрж, Төв аймгийн Баян сумын Авдарбаянгийн сургуулийн долоодугаар ангийг төгсөөд Баян сумын түүхий эдийн эрхлэгч, бригадын дарга, багийн дарга, тоо бүртгэгч гээд нэгдэлд бараг хийгээгүй ажил байхгүй. Бага залуу наснаасаа л хурдан морь уясан байх. Миний мэдэхийн сум орон нутагтаа морь уядаг байсан. Би зургаа, долоон наснаас морь унах болж цаашлаад аавынхаа уяаны ажилд нь тусалж эхэлсэн.  
Ичинноров гэж хүний нэрийг гаргаж хурдалсан ямар ямар хурдан хүлгүүд байна вэ?  
Аавын нэрийг гаргасан олон адуу бий. Хамар цагаан зээрд, хул, зээрд морьд, зээрд азарга гээд л. Онцгойлж яривал хулгар халтар азарга нь манай аавын дүү Цэдэвдоржийн бор азарганы төл. Хулгар халтар суманд дөрөв, тав орсон. Багахангай дүүрэгт хоёр орж, тав, зургаа айрагдсан. Бор морь нь өөрийнх нь зүүн урд зүгийн угшилтай зээрд азарганы төл. Бор морь бүдүүрээд энэ сум болон Өндөртолгой, Хайрхан хавийг тойрсон наадамд олон түрүүлж, айрагдсан.   
-Танай адууны уг суурь нь ямар угшилтай вэ. Дэндэв гэж хүн морь уядаг байсан юм уу? 
Би Дэндэв гэж хүний талаар сайн мэдэхгүй. Харин өвөө Сүхбаатар Баянцагааны Толбот угшлын адуутай, морь уядаг, халзан азарга нь суманд түрүүлж, халтар, хүрэн морь нь суманд орж байсан. Манай аавын дүү Цэдэвдорж Гэсэрваань гуайн гурван хүрэн азарганы Бага хүрний төл Зурвас хүрэн азаргыг авсан. Түүнээс салбарлан олон хурд гарсан. Надад ч цус нь байдаг. Мөн манай хадам талын Баажий гэдэг хүний суманд түрүүлээгүй ч олон удаа аман хүзүү, айрагт хурдалсан хар азарганы төл хонгор гүү бий. Хар азарга Баян сумын унаган адуу, хонгор гүү эхнэрийн өмчинд ирсэн юм. Хонгор гүүг халзан азаргандаа тавьж бор азарга гарсан нь суманд хоёр айрагдсан. Дааганд нь хайрханы наадамд түрүүлгээд аавдаа бэлгэнд өгсөн. Даагандаа их хурдан байсан, эргэн тойрны бага наадамд гурав түрүүлж, нэг айрагдсан. Аав минь 2010 онд өөд болж, тэр жил нь би суманд уяж түрүүлгэсэн. 2011 онд бор азарганы төл халтар даагыг бас түрүүлгэсэн. Халтар шүдлэндээ хавар нь нэг уралдаж багахан наадамд айрагдаад зун нь гантай байгаад уралдаагүй. Одоо зургаан настай.    
-Ичинноров гуай улс, бүсийн чанартай наадамд морь айрагдуулж байсан уу?
Төв аймагт хоёр азарга орсон. Ер нь сум орон нутагтаа олон айраг түрүүтэй. Сүүлд намайг морь уяад дагаж явахад нэг азарга долоо, наймаар, бас нэг азарга нь 12-оор давхисан. Улсад бол яг өөрийн нэрээр байхгүй байх. 15 жилийн өмнө сумын Алдарт, дараахан нь л аймгийн Алдарт уяач болсон доо.  
Морио тарган, эсвэл туранхай тавьдаг байв уу. Морины хоол гэдсийг хэр тохируулдаг хүн байв? Морины хоолыг нэг их хасахгүй. Тарган, туранхай аль алийг нь сайхан уяна. Аав нэлээн тарган хүн морь унаж эдлэх нь юу байхав. Тэгээд ч төрийн албан хаагч учраас ганц азарга адуугаа хүн амьтанд тавин “Тэрийг тэгж унаарай, энийг ингэж унаарай” гээд захина. Аав минь олон үггүй, хүнтэй таван үг зөв сольчихдог энгийн нэгэн байлаа.   
-Хүн сэтгэлд хоногшсон наадмуудаа их ярьдаг. Аав тань хэдэн оны наадмыг онцолж дурсдаг байв?  
Яг оныг нь сайн санахгүй байна. Намайг мориноос хасагдчихсан байхад манай зээрд азарганы хоёр төл суманд нэг нь түрүүлж нөгөөх нь айрагдсан. Хул морь түрүүлж, зээрд морь дөрөвт орсон. Тэр жилийн наадам их сонин ах дүү дөрвөн морь дарааллаад орчихсон. Манай хоёроос гадна Баярын Пүрэв гэж хүний хоёр халтар морь айрагдсан. Хоёр халтар морины нэг нь Лувсандагдан, нөгөөх нь Пүрэвийн нэр дээр мордон айрагдсан байдаг. Тэр хоёр халтар дээхнэ үеийн шар Цэнд гэдэг хүний угшилтай ах дүү морьд байгаа юм.   
-Үүнээс өөр, ингэж олноор нь нэг дор айрагдуулсан тохиолдол бий юу?  
Энхбаатар гээд манай ээжийн ахын хүүхэдтэй нийлээд суманд хэд хэдэн удаа жилд хоёр гурван айраг авч байсан.      
Ичинноров гэж хүн хэдэн хүүхэдтэй юм бэ. Танаас өөр уяа тааруулж байгаа хүн бий юу? 
Манайх чинь долуулаа. Таван хүү, хоёр охинтой. Хөдөө морь малын араас яваа нь ганц би. Аавыгаа бурхан болсоны дараа жил 2011 оноос бие даан уяа сойлго тааруулж байна. Ааваасаа хойш сумаас хоёр түрүү, нэг айраг хүртлээ.   
-Та хэдэн онд сумын Алдарт уяач билээ?
2002 онд  байх аа, аавынхаа дараахан болсон юм.    
Сүүлийн үед таны уяж байгаа морьдоос гайгүй хурдалж байгаа нь ямар морьд байна? 
Дээр ярьсан хавчиг зургаатай халтар морь, бор халзан хязаалан үрээ байна. Мөн найзын маань над дээр уягддаг нэг хүрэн морь байна. Бусдыг нь засаж сургаад уяанд оруулаад л байж байна. 
-Эндээс улсын наадмын олон түрүү, айргийн морьд тодорсон хурдтай газар. Гэхдээ л цус сэлбэж сайжруулах, чанаржуулах хэрэгтэй байх. Энэ талд та хэр анхаарч байна вэ? 
Анхааралгүй яах вэ, Дорнодын Дашбалбараас ноднин нэг хонгор азарга авч тавьсан. Тэрнээс өмнө Баянчандманиас нэг бор азарга авсан. Манай найзын халзан азаргатай нийлээд дөрвөн азарга адуутай. Яг угшил яриад яах вэ. Зүгээр энд тэндхийн арай гайгүй сэтгэлд таарсан адуугаар цусыг нь холтгодог юм.   
-Таны үр хүүхдүүдээс залгамжлах уяач олон төрж байна уу? 
Ганц хүү морь малд гайгүй эвтэй.  Одооноос уях байх даа.    
-Таны хувьд хамгийн сайхан наадам нь хэзээ байв?
Аавыгаа өнгөрсөн жил аавынхаа азаргыг суманд түрүүлгэчихээд зогсож байхад сайхан л байсан. Нөгөө баяр гуниг хосолно гэдэг тэр байлаа. Миний нэр дээр байсан ч цоллохдоо Энхбатын бор хэмээн дуудуулсан. Яахав түмэн мэдэх юм хойно, тэр л сайхан наадам байлаа.  
-Та аавтайгаа олон газрын наадамд явж байв уу?
Аавыгаа даган ойр тойрны Баянцагаан, Баянжаргалан, Баян сум, Багахангай дүүргээр наадаж байсан. Төв аймаг хоёр гурав явсан. Улс бүсийн наадамд явж үзээгүй энүүхэн хавиараа тойроод наадаж байна.    -Мал маллахаасаа өмнө ямар ажил алба эрхэлж байсан бэ?
1990 онд найм төгсөөд нэгдлийн 100 зусаг, 80 эм хонь авч малчин болж байлаа. Гэтэл 1992, 93 он гээд мал хувьд гарч өөрийн малыг маллах болсон. 2000 оны зуднаар мал шингэрч хоёр дүү ч хөдөө байсан болохоор би Багахангайн төмөр замд хоёр гурван жил ажил хийсэн. Төв сууринд цаг барьж ажил хийнэ гэдэг хөдөөний хүнд хэцүү юм билээ. Гурван жил гаруй болоод л хөдөө буцаад гарсан. Ойрын хэдэн жил чинь цаг сайхан, мал ахуй ч гайгүй болж байна.   
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл. Төв аймгийн Баян, Баянжаргалан, Эрдэнэ сумдын тусгай дугаар. 2018  он