Аймгийн Алдарт уяач Ч.Пүрэвдорж: Сүүлийн үед манай Мааньтын уяачид илүү амжилттай наадаж байна

Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын уугуул, Мааньт гуравдугаар багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Чимэдийн Пүрэвдоржийг уншигч танаа танилцуулж байна. 2014 онд сумын Алдарт уяач, 2015 онд Төгрөг сумын Шилдэг уяач, 2016 онд аймгийн Алдарт уяач, аймгийн Засаг даргын Хүндэт жуух бичгээр шагнуулсан тэрээр 1970 оны өвөл сумын хүн эмнэлэгт төржээ.

-Та 2014 онд сумын Алдарт уяач, 2015 онд сумын шилдэг уяач, 2016 онд аймгийн Алдарт уяач цол хүртжээ. Тэгэхээр сүүлийн жилүүдэд одтой сайхан наадаж байгаа юм байна гэж ойлголоо. Эдгээр амжилтаасаа дурдвал?
-2014 онд сумын Алдарт уяач болохдоо нэг түрүү, 20 гаруй айрагтай байсан. Бусад нь дандаа аман хүзүүнийнх. Өнгөрсөн жил би сумын наадмаас нэг түрүү, гурван айраг авсан. Мөн  бүсийн наадмаас нэг аман хүзүү, нэг айрагтай. Тэгээд хаврын аймгийн бүсэд морио зургаагаар давхиулсаныхаа дараа жижиг наадмуудад олон орсон юм. Бугат сумын ойн баярт манай уяанаас азарга гурав, их нас түрүү, хязаалан айраг, шүдлэн түрүүлсэн амжилттай наадсан. Бас нэг жороо морь сумандаа хоёр жил айрагдсан. 
-Таны өвөг дээдэс морь уяж байсан уу?
-Манай нагац талынхан морь уядаг хүмүүс байсан. Рэнцэндорж, Билэгт, Алтангэрэл гэж хүмүүс бий. Мөн манай уяачдын холбооны Эрдэнэбаатар байна. Энэ хүмүүсийнхээ морийг унаж эхлээд л моринд орсон доо. Манай аав сайн морьдтой байсан ч уядаггүй байсан юм. Морьдыг нь манай нагац уяж хурдлуулдаг байсан. 
-Таныг хурдан морь унадаг байхад Төгрөг сумын баяр наадам хэр болдог байв?
-Одоогийн энэ тал дээрээ л уралддаг байсан. Морь сайн л уралддаг байсан санагдаж байна. Тухайн үед их олон уяач байгаагүй байсан учраас 40 гаруй морь уралдана. Хамгийн ихдээ 50, 60 хүргэж уралддаг байсан санагдаж байна. 
-Тэгээд хурдан мориноос буугаад хэзээнээс морь уясан билээ?
-2005 оноос хойш 11 жил хурдан морины уяа сойлго тааруулж байна. Тэр үед манай аав аймгийн сайн малчин болж байлаа. 
-Анх  хаанахын удам угшилтай ямар нас, зүсний мориор уяачийн гараагаа эхэлж байв?
-Манай нагац Баянхонгор аймгаас энд адуугаа тууж ирээд надад Заг, Байдрагийн гаралтай үрээ өгч байсан. Тэр үрээг уяж хоёр жил зургаад давхиулсан. Тэрний дараагийн жил аман хүзүүдсэн. Түүнээс хойш морьдоо айрагдуулж эхэлсэн дээ. Сүүлийн үед Сүхбаатар аймгийн Дарьганга, Асгат, Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Дорнод аймгаар явж морьдууд авчирсан.  Тэр морьдууд гайгүй сайн давхиж байна. 
-Зүүн талаас ямар удам угшилтай адуунууд авч ирсэн бэ?
-Дарьгангага сумын Доржхүү гэж уяачаас авсан хар буурал морь дааганаасаа хойш сайн давхиж соёолонгоосоо хойш түрүү алдаагүй. Мөн Дарьгангаас авчирсан халзан даага маань өнгөрсөн жил бүсийн наадам болон Бугат сумын ойн баяр, сумандаа тус, тус айрагдсан. Дорнодоос авчирсан саарал даага хоёр жил дарааллан сумынхаа наадамд аман хүзүүдээд байна. Мөн Бугат сумын ойд түрүүлсэн. Алтанширээгээс бас нэг халтар даага авч ирсэн юм. Ирснээс нь хойш уяж чадалгүй байж байгаад энэ жил соёолонд нь уяж хурдлуулахад сумынхаа наадамд айрагдсан.  Бас Алтанширээгээс авчирсан саарал даага даага, шүдлэндээ хоёуланд нь айрагдсан. Сүүлийн үед уяж чадахгүй байна. Бас нэг сартай хүрэн даага авч ирэхэд даагандаа айрагдсан. Авсан морьд маань иймэрхүү амжилттай. Бүгд л айраг, түрүүтэй. Би голдуу даага авчирдаг. 
-Таны авч байсан хамгийн үнэтэй нь адуу гэвэл?
-Би даага л авдаг. Хамгийн үнэтэйдээ хоёр сая таван зуун мянган төгрөгөөр авч байсан.  Бүдүүрсэн айрагдаж, түрүүлсэн адуу огт аваагүй. Ихэвчлэн битүү даага авдаг.   
-Авч ирсэн морьдоо өөрөө л уядаг уу. Эсвэл нутаг орны хүмүүстээ өгөх үү?
-Өө өгсөн. Ахад хоёр үрээ байгаа. Хоёр ахдаа хоёуланд нь азарга авчирч өгсөн. Бугат сумын найздаа нэг үрээ өгсөн. Ер нь энэ, тэнд зарсан барьсан юм байгаа.
-Зарсан, хүнд өгсөн адуунууд яаж давхисан бэ?
-Амжилт нь гайгүй. Айрагтай л байгаа даа.
-Та тэжээл, арчилгаа гээд морь уяхад бэрх болж гэж ярилаа. Уяачид морьдоо сумын төвдөө суурин маллагаанд оруулж байна уу?
-Манайхан арванхоёрдугаар сард морьдоо суманд оруулж ирээд тэжээл, арчилгаанд оруулдаг.  Үндсэндээ уяаг нь эхлүүлж байна гэсэн үг юм. Өвөл цантуулна, намартаа ганц, хоёр зөөлөн эдлэнэ. Ер нь морь уях нь жилийн дөрвөн улирлын ажил болно.
-Та аймгийн баяр наадамд ямар амжилт үзүүлсэн бэ?
-Байнга л ойролцоо сумд болон аймгийн баяр наадамд явдаг. 2010 онд манай аймагт зохиогдсон баруун бүсийн даншиг наадамд буурал морь маань 30 гаргаад ирсэн. Энэ буурал морь соёлондоо аймгийн баяр наадамд зургаалсан. Мөн Тонхил суманд болсон аймгийн баруун бүсийн уралдаанд гурван морь маань уралдаж нэг нь аман хүзүү, нөгөө нь айргийн дөрөвт ирсэн. Харин нэг нь зургаагаар ирсэн. 
-Та аймаг, бүсийн уралдаанд амжилт гаргаагүй. Зөвхөн сумын амжилттай юм байна гэж ойлголоо.
-Бүс гэхээр сумын ойнууд байна. Бугат сумын ойд нэг түрүү, нэг айраг авсан. Өнгөрсөн жил манай Мааньт багийн их насны морь Тонхил суманд аман хүзүүдэж, Бугат суманд түрүүлсэн. 
-Танай Мааньт баг хэдэн уяачтай юм. Хурдаараа сумандаа аль хавьд нь бичигдэж байна?
-Сүүлийн үед азарга, их нас, бага насны адуу гайгүй хурдалж байгаа. Эхэндээ  тав болон нэгдүгээр багийн морьд их сайн давхидаг байсан.  Харин сүүлийн жилүүдэд манай баг амжилттай наадаж байна. Их насны морьд л гэхэд гурван жил түрүүлчихлээ шүү дээ. Азарга ч ялгаагүй гурван жил түрүүлсэн.  Бас бага насны адуугаараа айраг, түрүүтэй сайн наадаж байгаа.
-Мааньт багийн дээхнэ үеийн ямар сайн уяачид байна. Тэр хүмүүсээс нэрлэвэл?
-Рэнцэндорж гэж хүний Чонон саарал  морь их хурдтай байсан. Энэ хүн олон сайн адуутай байсан л даа. Мөн Алтангэрэлийн аав Ёндон гэж  хүн их сайхан хурдан морьдтой байлаа. Билэгт гээд манай нагац талын хүн бас сайн хурдтай байсан даа. 
-Сүүлийн үед морь сайн уяж байгаа ямар хүмүүс байна?
-Түмэндалай, Энхдалай, Хатанбаатар, Эрдэнэбаатар гэж хүмүүс байна. Бас залуус олон бий.
-Таны дараагийн залгамж  халаа болсон уяачид хэр бэлтгэгдэж байна вэ? Үр хүүхдүүд тань моринд хэр дуртай байна вэ?
-Хоёр хүү маань хоёулаа моринд дуртай шүү. Нэг оюутан залуу байна.  Зундаа тэр залуу л морьтойгоо ноцолдоно. Би алсаас нь хараад байж байдаг юм. Нэг хүү энэ жил мориноос хасагдаж байгаа. Хөвгүүд маань хоёулаа уяаны эрдэмд суралцаж байгаа даа.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан тууртын босоо цагаан хийморьт үр удмаараа өнө мөнх ивээгдэж яваарай. 

"Тод магнай" сэтгүүл. Говь-Алтай аймгийн тусгай дугаар. 2017 он