ЗАЛУУ УЯАЧ Д.НЯМДОРЖ: УРАЛДАХ БОЛГОНДОО МИНИЙ НЭРИЙГ ДУУДУУЛЖ ЗАРЛУУЛДАГ ХУЛ МОРИНДОО ИЛҮҮ ХАЙРТАЙ

Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын уугуул, залуу уяач Дашдондогийн Нямдоржтой ярилцсанаа хүргэж байна. Тэрээр 1981 онд төржээ.

-Сумынхаа баяр наадамд дөрөв түрүүлсэн Тэгш хүрэн морины эзэн таны өвөө юм байна. Юун түрүүнд өвөөгийнхөө талаар мэдэхээ хуучлаач?
-Аавын маань аав Баянцагаан сумын нэрт уяачдын нэг Лхүндэг гэж хүн байсан. Тэр хүний Тэгш хүрэн хэмээх морь нь сумынхаа баяр наадамд дөрөв, тойргийн сумдадаа мөн тав нийт ес түрүүлсэн гэдэг юм. Өөрөөр хэлбэл 1950-1960 оны хооронд арван жил уралдахдаа ес түрүүлсэн адуу. Аавын ярьж байснаар бол өвөө Баацагаан хавиас уралдаж байгаагүй 10 орчим  настай хүрэн морийг нэлээдгүй өндөр үнэтэй авсан нь Тэгш хүрэн юм гэнэ лээ. 
-Лхүндэг гэж яг л тэр нутгийн хүн үү?
-Тиймээ, Баянцагааны Унтаагийн гол хавиар нутаглаж байсан хүн. Тэгш хүрэнээс гадна Хөөрхөн зээрд гээд бас их хурдан морьтой. Тэгш хүрэнийг аав, Хөөрхөн зээрдийг өөр хүүхэд унадаг. Хөөрхөн зээрд нь гараа сайтай, үзүүр дээрээ суудаг. Харин Тэгш хүрэн нь яван чангардаг, бариа ойрхон байхад Хөөрхөн зээрдийнхээ хажуугаар нь дайраад түрүүлдэг. Нөгөөх нь шогшоод айрагддаг байсан гэдэг юм. Намайг төрөхөөс өмнөх түүх болохоор ний нуугүй хэлэхэд сайн мэдэхгүй байнаа.
-Нутгийн олноос сураг дуулаа байлгүй?
-Хүмүүсийн ярих нь өвөө маань морь танихдаа сайн. Уяа сойлгыг нь сайн тааруулдаг. Хамгийн гол нь өөрийн мэдэх чадахаа бусадтай харамгүй хуваалцдаг хүн байсан гэнэ лээ. Морь малаа их сайхан унаж эдэлдэг. Дэл сайн засдаг. Дандаа л гоё том морь уначихсан явдаг байсан гэдэг. 
-Эцэг эхээсээ хэдүүлээ гэдэг байсан бэ?
-Өвөө эцэг эхээс гурвуулаа. Айлын дундах. Гурвуулаа хүү ч өвөөгөөс бусад нь морь уяж байгаагүй гэдэг байх шүү. Өвөөгийн хувьд нутгийн бүсгүйтэй ханилж дөрвөн хүүхдийн аав, ээж болсон. Ууган хүү нь ном эрдмийн мөр хөөн Улаанбаатарт ирсэн. Удаах хүү нь сумандаа үхэр хариулдаг байсан хүн. Манай аав бол айлын отгон хүү. Дороо нэг эмэгтэй дүүтэй.Тэр нь Баян-Өндөрийн бэр болсон. 
-Танай аав морь уях уу?
-Манай аав морь малнаас жаахан хөндийдүү. Олон жил нам төрийн ажил хийсэн. Гэхдээ морийг сайн танина. Баян-Өндөрийн Нордог, Намжилдорж, Говь-Алтайн Эрдэнийн Шамгай нарын уяачидтай их нөхөрлөнө. Найзуудаа аваад анхны баруун бүсийн даншиг Сархайрханы наадамд явж байсныг би их тод санадаг юм. Дараа нь Хархоринд  болсон анхны “Их хурд”-д бас сумынхнаа зохион байгуулаад явж байлаа. Найзуудтайгаа нийлж байгаад “Морин Эрдэнийн бат оршил” даншиг наадмыг зохион байгуулж байсан. Говийн зургаан сумыг хамарсан шилжин явах цомтой тэрхүү уралдаан тухайн цаг үедээ өндөр чансаатайд тооцогддог байсан. Тэр наадмыг сумандаа зохион байгуулахад 200 их насны морь мордож, хүмүүс өтгөн наадам болж байна гээд шуугиж байсныг сайн санаж байна. 1992 оны зуднаар манай сум бараг адуугүй шахуу болоход аав зохион байгуулан Дундговь аймаг, Галуут сумаас адуу авчирч захиргааны нэрэн дор Даариймаа гэдэг хүнд хариуцуулж өгсөн. Сумын тамгын газрын адуучин байсан тэр ахын адуу бараг 10-аад жил босоо шахуу байсан. Энэ мэтчилэн аав маань морины төлөө сэтгэл зүрхээ зориулсан зүтгэлтэн хүн байсан. Ер нь морины холбоотой аливаа ажилд хойш суухгүй шүү. 
-Тэр нь танд нөлөөлсөн юмаа даа?
-Мэдээж. Бас хүргэн ахын маань нөлөө их байсан. Аавын бага дүү Аюурзана Баян-Өндөрийн Нордог гэж сайн уяачтай гэр бүл болсон юм. Тэдний хүүхдүүд манай ах нар одоо Эрдэнэ-Очир, Батнасан гээд аймгийн Алдарт уяачид болчихсон. Би зуныхаа амралтаар тэднийд очиж морь унаж, хонь хариулдаг байсан.
-Морины хүн болсон нь хэзээний түүх вэ?
-2002 оноос. Тухайн үед би ШУТИС-д оюутан байлаа. Сурлагандаа гайгүй, онц сурнаа. Тэгтэл нэг өдөр  Баянхонгорын нутгийн зөвлөлийн дарга Дэлэг захирал залгаад “Баянхонгорын уяачид Яармагийн дэнж дээр нэг гэр барих гээд чи хүрээд ир” гэдэг юм. Тэр нь Яармагийн дэнж дээр болсон сүүлийн наадам шүү дээ. Очоод хаана  гэрийг нь барихаа мэддэггүй. Залгасан утас нь болдоггүй. Тэгж байснаа нэг холбогдоод асуусан “Чи өөрөө мэд” гэж байна. Тэгээд л харж байгаад нэг газар барьчихлаа. Тэгсэн Даваахүү гуайн хажууд барьчихсан байсан байна лээ. Удалгүй МУ-ын Алдарт уяач Цэдэв, Агваан гуай, хурдан морь шинжээч Батболд, Дэлэг захирал нарын уяачид ирээд Батболд гуай бид хоёр нөгөө гэрт цуг хонолоо. Маргааш өглөө нь Батболд ах “Даваахүү гуайнд оръё” гэнэ. Оюутан хүүхэд юугаа мэдэхэв дагаад явж байгаа юм чинь. Тэгсэн Даваахүү гуай азаргаа мордуулаад “за өнөөдөр Цэнгэлийн саарал азарга түрүүлнэ. Харж байгаарай миний хүү” гэж байна. Тэгсэн нээрэн л хэлснээр Цэнгэлийн саарал азарга түрүүлсэн дээ. Дараа жил нь Нийслэлийн уяачдын холбоог Цэдэв гуай, Тэрбиш гуай, Цагаандалай ах, Гансүх ах, Нэргүйбаатар ах бид хэд анх үүсгэн байгуулж байлаа. Энэ цагаас хойш олон уралдааны зохион байгуулалтанд оролцож, өөрийн хувь нэмрээ оруулж явна. Морины буянаар олон ч сайхан хүмүүстэй танилцаж нөхөрлөж байна.
-“Хонгорын хурд” МСУХ-нд ямар алба хашдаг билээ?
-Орон нутгийн уяачдын холбоонд ямар нэг сонгуульт албагүй ээ. Мөнх-Эрдэнэ бид хоёр нэг үеийн залуус. Миний дэмжлэг хэрэгтэй бол хэлээрэй л гэдэг юм. Мэдээж нутгийн хүүгийн хувьд зохих ёсны хариуцлага үүрч, чадахаараа туслалгүй яахав.
-Нэгэнт энэ тогоонд ороод ирсэн хүн морь уядаг л байлгүй?
-Уяна аа, уялгүй яахав. МУ-ын Алдарт уяач Цэдэв ахаасаа адуу авсан. Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумаас авсан. Тойруулга угшилтай адуу ч цөөнгүй бий. Морь хүүхэд мэнд сайхан наадахад монгол наадмын утга учир оршдог гэдэг. Би тэгж л бодож жил бүр Хүйн долоон худагтаа гэр барьж гараад төрийнхөө  наадамд морио мордуулдаг даа. 
-Анхны айраг, түрүүг хэзээ авсан бэ?
-Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын ойд хязаалан  түрүүлгэж анхны айргаа амсч байлаа.Түүнээс хойш аймаг, сумын наадмаас 7-8 түрүү, 15-16 айраг аваад байна. Улсын наадамд бол дээд тал нь 30-аадаар давхиулж байсан. Мөн 2014 онд болсон Ламын Гэгээний 375 жилийн ой говийн бүсийн уралдаанд хязаалан үрээ айргийн дөрвөөр давхиулж байсан.
-Төрийн зарлигт наадмаас хишиг хүртсэн л юм байна шүү дээ. Хаанахын адуу вэ?
-Тойруулга адуу. Улсын наадамд гайгүй давхичихаар нь аваад явсан юм. Ер нь тэр жил нутагт том ой болно гээд нэлээд эртнээс бэлтгэсэн л дээ.
-Морьдын тань уяа сойлгыг хэн тааруулдаг юм бэ?
-Нийслэлийн Алдарт уяач Доржпаламын Батболд гэдэг залуу уядаг. Би чинь  “цол чимэг нь уяачдаа байг, бай мөрий нь хүүхдүүдэдээ байг, уяж байгаа төрийн хэрэг нь надад байг”  гэсэн бодолтой явдаг хүн шүү дээ. 
-Нэг талаараа зөв байх шүү. Хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн хайртай мориныхоо талаар жаахан дэлгэрэнгүй яриач?
-Үнэхээрийн хайртай нэг хул морь бий. Яагаад тэгж хайрладаг вэ гэхээр өвөл эх нь үхээд өнчин жаахан  унага үлдсэн юм. Тэгээд би нөгөөдөхийг чинь гэртээ оруулаад сүүгээр угждаг байсан. Хүн болгон өхөөрдөж, хүүхдүүд тоглосоор байгаад номхон ч гэж жигтэйхэн. Манай морины хүүхдүүд цөм  тэрийг л унаж сурдаг. Тэгээд хязаалангаас нь эхэлж уяад одоогийн байдлаар 14,15 медальтай болоод байгаа. Өнчин юм болоод биеэр жижигхээн. Би ч бас том хүн биш шүү дээ. Гэхдээ бид хоёр сумын наадмаас хоёр түрүү хүртчихсэн. Улсын наадамд хоёр жил уралдаад 30–н дотор давхисан. Бүсийн наадамд болохоор 10 гаргаад давхичихдаг. Тийм л адуу. Намайг адуун дээрээ очихоор давхиж ирээд халаас ухна. Хайрлахгүй байхын аргагүй өхөөрдөм. Тэгсэн хэр нь хурдан. Уралдах болгондоо миний нэрийг дуудуулж зарлуулдаг. Тийм болохоор нь бүр их хайрладаг юм. 
-Удам сайтай юу?
-Цэдэв ахын унаган адуу. Эцэг нь Их хурд, улс, бүсийн наадамд айрагдаж байсан Оюунбаатарын хултай нэг угшилтай. Харин эх нь Дарьгангын гүү байсан. 
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан тууртын босоо цагаан хийморьт өнө мөнх ивээгдэж яваарай.
-За баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл. Баянхонгор аймгийн тусгай дугаар. 2016 он