“НОМУН ХАНЫ ХУРД“ МСУХ-НЫ ТЭРГҮҮН Х.ПЭРЭНЛЭЙДАШ: АЙМГИЙН ХЭМЖЭЭНД УРАЛДАХ АДУУГАА НЭН ТЭРГҮҮНД БЭЛТГЭХ ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА

Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын уугуул, "Уртын гол" хоёрдугаар багийн харьяат,  "Номун ханы хурд" МСУХ-ны тэргүүн Холдгорын Пэрэнлэйдашийн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 1969 онд тус сумын Уурхайт гэдэг газар айлын тав дахь хүүхэд болон төрсөн бөгөөд сумынхаа ИТХ-ын тэргүүлэгч, хоёрдугаарийн багийн бөхийн холбооны тэргүүн, 2010, 2011 оны шилдэг бизнесмен юм.

-“Номун ханы хурд”МСУХ-ны тэргүүний албыг  хэзээнээс эрхэлж байгаа вэ?Холбооныхоо талаар товч мэдээлэл өгөөч?
-Манай сумын МСУХ 1997 онд Дэлгэр суманд болон баруун бүсийн даншиг бат оршил наадамд уяачдаа оролцуулах  зорилгоор үүсгэн  байгуулагдаж манай авга ах П.Очирбат анхны тэргүүнээр ажиллаж байсан юм. Түүний дараа Пүрэвжав, С.Жаргалсайхан, Баттөр,  С.Жаргалтогтох холбоог удирдаж байгаад миний бие 2013 оноос тэргүүний ажлыг аваад байна. Холбооны тэргүүнээр ажиллах санал түүнээс  ч өмнө гарч байсан. Би эхний удаад хүлээж аваагүй. Хоёр дахиа тавихаар нь нутгийн олон итгэл хүлээлгэж байхад хийгээд үзье гэдэг утгаар хүлээж авсан. Тэгээд аавынхаа 85 насны ой, дүүгийн Алдарт уяач цолны баярыг хамт тэмдэглэж түрүү дааганд сая төгрөгийн шагнал өгч, улсын морь цоллооч Цолмон гуайг урьж түрүүлж, айрагдсан морьдынхоо цолыг дуудуулсан нь олны талархлыг хүлээсэн байна лээ.
-Даага уралдаад...?
-Шүдлэн, даага уралдуулж, бөх барилдуулсан. Түүний дараа хаврын уралдааныг хийдэг болж, эхний ээлжинд уралдааны газраа өөрчлөн хоёрдугаар багийн нутаг Сайханцагаанд зохион байгуулахаар болж, медаль өргөмжлөлөөс эхлээд бүгдийг өөрөөсөө гаргаж байлаа. Манай сумын нэг онцлог бол ямар ч уралдаан байсан тэр бүү хэл багийн өдөрлөг байсан ч бүх уралдаанч хүүхдэдээ гарын бэлэг өгдөг. Үүнийг би ажил авснаасаа хойш хэвшил болгоод байна. Ингэхээр хүүхдүүд морь унах сонирхолтой болж байгаа юм. 
-Зөвхөн түрүүлгэж айрагдуулсан гэлтгүй бүх хүүхдийг баярлуулж байгаа нь сайшаалтай санагдлаа?
-Бид мөн 2016 оноос өмнө аймгийн баяр наадамд морь түрүүлгэж, айрагдуулсан үе үеийн унаач хүүхдэд гарын бэлэг өгөх санаачлага гаргаад Баатарын Түвшинбаяр гэж залуу дэмжин ивээн тэтгэсэн юм. Үе үеийн уралдаанчид эгнэж зогсоод бэлэг авах сонин л юм билээ. Хүмүүс алга нижигнүүлэн ташаад л... Ер нь хүүхдүүдээ урамшуулах, тэдний морь унах хүсэл сонирхлыг дэмжих тал дээр нэлээд анхаардаг.  
-Таныг ажлаа авахаас өмнө хаврын уралдаан хийдэггүй байсан юм уу?
-Ер нь бол тийм. Бид цаг агаарын байдлаа харж байгаад 3-4 сарын хооронд дээд гурван насны морьдын уралдааныг зохион байгуулж хэвшчихсэн. 
-Бигэр сумын хэмжээнд хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулдаг хичнээн хүн байна вэ?
-2000 оны эхээр 100 гаруй байсан. Одоо 140 гаруй болсон байх. Морин уралдаан сонирхохгүй монгол хүн гэж үгүй. Уралдаан боллоо гэхэд морь уядаг, уядаггүй бүх хүн очиж сонирхдог. Манай сумаас төрсөн улсын цолтой уяач Лхагвын Батмөнх гэж хүн бий. Аймгийн Алдар цолтой нийт 19 уяач байсан. Би уяачдын холбооны тэргүүнээр ажилласан гурван жилийн хугацаандаа зургаан хүнийг аймгийн Алдарт уяач цолонд тодорхойлж,  25 аймгийн Алдарттай болсон. 
-Сумын Алдарт уяач цолтой хичнээн хүн байна вэ?
-60 гаруй хүн бий.   
-Нутгийн адууг сайжруулах, чанар чансааг дээшлүүлэх тал дээр холбооны зүгээс нэгдсэн бодлого баримталж байгаа юу?
-Уяачид өөрсдөө адууныхаа чанарыг сайжруулаад явж байгаа учир холбоо одоогоор үүн дээр анхаарал хандуулж, бодлого боловсруулж байгаа юм алга. Ний нуугүй хэлэхэд манай суманд өөрсдийн унаган адуугаар уралдах үндэсгүй болсон. Айл бүрт гаднаас авчирсан 2-3 адуу байна. Айл болгоны азарга зүүн зүгийнх. Ер нь манай эндхийн адуу эрт цус сэлбэгдэж, чанаржсан шүү.
-Хоёр жилийн өмнө сумын 90 жилийн ойн баяр наадам болсон. Бигэрийн уяачид ямар амжилттай наадсан бэ?
-Сумын 90 жилийн ойгоор их нас, шүдлэнгээс бусад бүх насны түрүүгээ авсан. Галдан Алдартын бор азарга, Баттөрийн хээр даага, манай дүүгийн саарал хязаалан түрүүлсэн. Ер нь манай сумын адуу Цогт, Чандмань, Дэлгэр суманд уралдахад айраг алдахгүй дээ. Чандмань сумын сургуулийн ойгоор манай Доржнямбуугийн халзан түрүүллээ. Нарантуяагийн хар хязаалан түрүүлээ. 
-Ойрын үед хийхээр төлөвлөж буй ажлуудаасаа танилцуулаач?
-Аймгийн хэмжээнд уралдах адуугаа нэн түрүүнд бэлдэх хэрэгтэй байна. Ер нь дан монгол гэлгүй шинэ цагийн адуутай болохгүй бол том наадамд уралдах аргагүй болж. Бид уяачидтайгаа яриад Англи, Араб цустай шинэ цагийн азаргатай болохоор төлөвлөж байна. 
-Албаны яриагаа өндөрлөж, уяачийн тухайд ярилцъя. Уулзсан уяачдын ихэнх нь  удам дамжсан хүмүүс байна. Таны хувьд?
-Манай аав адуу мал уядаггүй юм аа. Харин мал ихтэй. Манай буурал аав Пүрэв халхын баячуудын нэг. Их тарган, цагаан сахалтай хөгшин байсан. Миний аав түүнийг нь өвлөн авч үлдсэн. Аав минь махруу, шударга, их ажилсаг хүн. Ихэнх айлын хот харласан 2000 оны зуднаар шөнө бараг унтаагүй. Биднийг унтаад сэрэхэд адуугаа тэжээгээд хонь малаа маллаад л байж байдаг. Тийм байдалтай өвлийг даваад зудны дараа малаа туугаад нутагтаа ирэхэд хүмүүс гайхаж байсан. Танай мал зудны хаагуур нь өнгөрөвөө гээд л. Манайх найман мал л үхүүлсэн болов уу. Тэр үед аавынхаа ажилч, хичээнгүй чанараар маш их бахархаж, түүнээс хойш өөрөө хичээнгүйлэн зүтгэж явна.
-Эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?
-Эхээс 11-үүлээ. Дөрөв нь хотод, бусдад энд нутаг орондоо малаа маллаж, ажлаа хийгээд явж байна. 
-Аав бол морь уядаггүй байжээ?
-Айхтар шимтэж уяхгүй ч зургаан насны түрүүг авч байсан удаатай. Наадмын морь, бөх тайлбарлагч “Холдгор гуай багийнхаа баяр наадамд зургаан түрүү авлаа” гээд зарлаж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Нэгдлийн үед бод 25, бог 50 толгойгоос дээш гаргадаггүй. Илүү гарсныг нь нийгэмчилнэ. Ээж үхрээ нийгэмчлүүлэхгүй, аав л адуунаасаа нийгэмчлүүлнэ. Бид нарыг уйлуулж байгаад аваад явдаг. Үхрээсээ өгчихвөл та хэдийн идэх хоолноос хорогдоно гээд л биднийг тайтгаруулдагсан. 1990-ээд оноос хойш юм чөлөөтэй болж, мал ч тааваараа өсөж байна даа. 
-Магадгүй тэр үеэс олон сайн адуутай болно гэсэн хүсэл төрсөн үү?
-Тэгэлгүй яахав. Тэр хүсэлдээ хөтлөгдөөд өдийг хүртэл адуунд хорхойтой явж байна даа. Гэхдээ би нэг их морь уядаггүй, зүгээр л сонирхолтой. Гурав, дөрвөн жилийн өмнөөс хоёр гурван адуу аваад сонирхон уяж байна. Түүнээс өмнө ганган сайхан адуу сонирхож авдаг байсан. Баянхонгорт очиж тэмээгээ адуугаар сольж наймаа хийгээд Дэлгэрийн Пүрэвдорж гэж нөхрийн халтар морийг хоёр тэмээгээр авч байлаа. Ер нь нэг үе ганган моринд дурлаж байсан шүү. 
-Гурав, дөрвөн жилийн өмнөөс морь уясан гэсэн. Айраг түрүүнд багтааж чадав уу?
-2012 ,2013 оны үеэс дүү уяад эхлэхээр нь морь авч уяулсан юм. Уях сойх ажилд би өөрөө нэг их оролцдоггүй байлаа. Тэгсэн чинь сумын баяр наадмын зургаан айрагтай. Хаврын болон бусад уралдаанаас нийт 20 гаруй айраг, түрүү авчихсан байна лээ шүү.
-Өөрийн нэртэй морь түрүүлж, айрагдаад ирэхээр алсаас харж төвдөхгүй болж байна уу?
-Өөрийн мэдрэлгүй л орох юм байна. 
-Сайхан моринд нүд унагадаг байсан гэлээ. Эмээл хазаар тэргүүтэй эдлэл хэрэгсэл мөн чамин биз?
-Нэг хөөрөг бий. Аав минь намайг цэргээс халагдаж ирэхэд нэг мөнгөн хазаар, эмээл бэлдэж өгсөн. Түүн дээр нэмж сэлбэсэнгүй дээ. 
-Наадмаар морио унаж гангарч чадаж байна уу?
-Сүүлийн үед машин л уначихдаг болчихлоо шүү. Өмнө нь мориороо л гангардаг байсан. 
-Сумынхаа бөхийн холбооны тэргүүнээр ажилладаг бололтой.
-Сумын биш, хоёрдугаар багийн бөхийн холбооны тэргүүн. Шилдэг барилдааны шагналыг хариуцдаг юм. Ер нь орон нутагт аливаа тэмцээн уралдаан хандив дэмжлэгээр нь явж байна даа. Болдог бол төсөв мөнгийг нь ахиухан тавьж өгөөд залуучуудаа хөгжүүлмээр байгаа юм.
-Тийм шүү. Бидний урилгыг хүлээн авч, сум орон нутгийнхныгаа сайн зохион байгуулсан танд баярлалаа. Ажил үйлст нь амжилт хүсье.
-Та бүхний ажилд ч гэсэн амжилт хүсье.

"Тод магнай" сэтгүүл. Говь-Алтай аймгийн тусгай дугаар. 2017 он