МУ-ЫН АЛДАРТ УЯАЧ Б.БҮРЭНТӨР: МИНИЙ ХҮРЭН АЗАРГА ХӨНГӨН ЯСТАЙ, ЗЭЭРЭН ХЭЛБЭРИЙН АДУУ

Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын уугуул, "Мандал хайрхан" нэгдүгээр багийн харьяат, Монгол улсын Алдарт уяач Бундын Бүрэнтөрийн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.

-Адуун сүргийн манлай азарганы дөрвөн түрүүгээр улсын Алдарт уяачийн болзол хангасан танд баяр хүргэе.
-Баярлалаа. Улсын чанартай бүсийн наадамд дөрвөн удаа азарга түрүүлгэж, улсын Алдарт уяачийн болзол хангасан. УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгын нэртэй хүрэн азарга 2008 оны “Алтайн унага-2008” баруун бүс, 2009 оны Ламын Гэгээн Лувсанданзанжанцаны мэлмий гийсний 370 жилийн ой хангайн бүс, 2010 оны Говь-Алтай аймгийн түүхт 70 жилийн ой, баруун бүсийн уралдаанд тус тус түрүүлсэн. 2014 онд  манай аймагт Ламын Гэгээн Лувсанданзанжанцаны мэлмий гийсний 375 жилийн ой говийн бүсийн уралдаан болж, хүрэн халзан азарга түрүүлсэн. 
-Ингэхэд Алдарт уяач болох гэж буйгаа хэзээ мэдсэн бэ?
-Цол авахаас хоёр хоногийн өмнө “Хонгорын хурд” МСУХ-ны тэргүүн Мөнх-Эрдэнэ хэлээд тэгээд л очсон доо. Төрийнхөө ордонд орж төрийн тэргүүнээсээ энэ хүндтэй шагналыг гардан авахдаа хурдан морины хийморьт залбирч байлаа. 2010 онд хүрэн азарга улсын наадамд наймаар давхихад ар дээр нь ирсэн Хилэн хар азарганы эзэн Арилдын Отгонбаяр мөн Алдарт уяач цолоо гардан авч байсан. Ер нь бүгд л таньдаг хүмүүс байсан даа. Бид чинь  мориор дамжуулаад биенийгээ эчнээ таньдаг болчихсон байдаг. 
-Тэр ч тийм шүү. Уясан эзнээ улсын цолонд хүргэсэн хүрэн азарганыхаа талаар яриач. Асгатын адуу гэдэг билүү?
-Тиймээ, Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын харьяат Энхбаатар гэдэг хүний унаган адуу даа. Би битүү хязаалан үрээ авч байсан юм. Гэхдээ хурдан байх  гэж бодсон. 
-Яагаад?
-Шар хээр морины эзэн аймгийн Алдарт уяач Дүгэрсүрэн ах зээрд азаргыг нь авчраад Баянхонгорын наадамд хоёр, гурав ч түрүүлгэчихсэн байсан юм. Тэр үедээ би мэдээгүй л дээ. Адууны захаар гүйж яваад хүрэн үрээ нүдэнд тусаад найзтайгаа ярьж байгаад авахаар болсон. Тэгээд яг авч өгөх болсон чинь Дүгэрсүрэн ахын зээрд азарганы дүү болчихсон. Тэгэхэд Дүгэрээ ах шар цоохор морио авсан.
-Хүрэн азарганы тань юу нь нүдэнд туссан бэ?
-Миний хүрэн азарга хөнгөн ястай, зээрэн хэлбэрийн адуу. Байгаа нь цаанаа л нэг өөр санагдсан. 
-2005 оны хавар хязаалан үрээ аваад зун нь уралдуулсан уу?
-Тэр жилээ бяр муутай байгаад аймгийн наадамд хойхнуур давхисан. Дараа жил нь соёолон азарга Баянхонгорынхоо наадамд гуравлаад, Бууцагаанд болсон аймгийн бүсийн уралдаанд дөрвөлсөн. Тэгээд Завханд Нагааранзын хүрэн халзан морины мялаалга наадамд гуравлаад тэр жилийн наадам дууссан даа.
-2008 онд...
-Хавар нь “Дүнжингаравын хурд”-д очоод 50 гаргаж давхиад, зун нь  аймгийнхаа наадамд түрүүлж, давхар уяагаар Ховдын баруун бүсэд бас түрүүлсэн. Тэр жил би Баяраагийн халтар азаргыг бас уяж байсан. Халтар азарга аймагт аман хүзүүдээд, Ховдод долоолсон. Дараа жил нь 2009 онд хавар уралдуулалгүй нөөж байгаад Ламын Гэгээнийхээ ойд уралдуулсан.
-Аймгийнхаа наадамд ч мордуулаагүй юм уу?
-Тийм, зорьсон уралдаандаа л тавъя гэж бодсон. 2009 оны аймгийн наадамд урьд жил нь аман хүзүүдсэн Баяраагийн халтар түрүүлсэн. Би тэр жил халтар азаргыг уяагүй. 
-2009 оны хангайн бүсийн уралдааныг би хувьдаа чансаатай наадам гэж боддог. Харин таны хувьд?
-Тэгэлгүй яахав. Улсын наадмын түрүү шарга азарганаас бусад нь ирчихсэн байсан. Улсад аман хүзүүдсэн Хэнмэдэхийн зээрд халзан аман хүзүүдэж, улсад гурвалсан Махбалын халтар дөрвөлж, Хэрлэнгийн хонгор гуравлан, Торгоны замын Гантөмөрийн “Пума” хул тавласан шүү дээ. Би бас тийм дайны чансаатай болох болов уу гээд өмнө уралдуулаагүй, дараа нь ч уралдуулаагүй. Тэр жил ганцхан уралдуулаад л амраасан. 
-Ингэхэд хүрэн азаргыг нэр дээрээ уралдуулъя гэдэг саналыг гишүүн өөрөө тавьсан юм уу?
-Манай нэг найз л нутагт болж байгаа том ой юм чинь гишүүний нэр дээр уралдуулчих гэсэн. Тэгээд түрүүлснийх нь дараа уулзахад баяр хүргээд, морио сайн уяарай л гэсэн.
-Наймаа бол хийгдээгүй юм байна шүү дээ?
-Мөнгө төгрөгөө өгсөөн. Гэхдээ азаргаа авах тухай яриагүй. Тиймээс би өөрөө уяад нэр дээр нь уралдуулаад явдаг юм. 
-2010 онд улсын наадам, баруун бүсийн уралдаанд уралдсан?
-Тэгсэн. Зургаан сард очиж “Агт-Эрдэнэ” галын уяач Д.Оюунбилэг агсныхтай ойр буугаад сунгаагаа тэднийхтэй хийж байсан. Тэр жил тэдний морьд их хурдан байсан шүү дээ. Сунгаанд хүрэн азарга хоёр, гурваар ирдэг байсан ч наадмаар наймд хурдалсан. Тэгээд л Говь-Алтай явахаар шийдсэн дээ.
-Их хурдын мандат байсан биз дээ?
-Мандаттай байсан л даа. Нутаг ойр юм Говь-Алтайдаа уралдъя л гэж бодсон. Их хурдад хүрэн азарганы ард байсан А.Отгонбаярын хар азарга айрагдсан. Тэгж бодохоор уг нь боломж байсан л байх.
-Алтайчууд ерөнхийдөө айдастай байсан байх. 2006 онд Золбоо Алдарт буулгаж тавьсан юм чинь...
-Улсад түрүүлсэн хонгор морь очиж түрүүлээд, Отгоннасан соёолонгоо, би азаргаа түрүүлгэсэн. Хондон азаргыг жаахан хүүхдээр унуулчихсан чинь буруу шуугиад, бариан дээр жаахан далийгаад тэгээд ордог шүү дээ. Бичлэг үзсэн бол. Гараад тасарсан тулдаа л түрүүлсэн байх. Түүнээс хүүхэд туршлагагүй байсан. 
-2011 онд Баянхонгор аймаг үүсч байгуулагдсаны 70 жилийн ой тохиосон.
-Тэрэнд уралдуулаагүй ээ. Улсын наадамд уралдуулахдаа хөлийг нь эвгүйтүүлчихсэн юм. Тэр жил улсад 20 гаргаж давхисан шүү дээ. 
-Айхтар ханиадтай жил...
-Хондон азарга бас ханиадтай  байсан. Ханиадтай мордоод нэмж хөлөндөө зовиур авчихаар нь 70 жилдээ уралдуулаагүй. Хойтон хавар нь аймагтаа түрүүлээд, улсад очиж сунгаанд хөлөө аваад түүнээс хойш дахин уралдсангүй дээ. 
-Үр төлүүд нь яаж давхиж байна вэ?
-Төл цөөтэй. Баян-Овоогийн Засаг дарга Пүрэвсүрэнд өгсөн үрээ соёолондоо гайгүй давхиад байсан одоо дуулдахгүй л байна. Нэг нь Өвөрхангай руу зарагдчихсан.
-Сая Номгон хайрханы хурдад хүрэн азарганы төл гээд нэг үрээ л лав айрагдана билээ. Нээрэн эрлийз гээд байсан, эх нь хаанахын гүү юм бэ?
-Төв аймаг гүү. Эх нь 50 хувийн цустай эрлийз. Түүгээр нь тэгсэн юм байлгүй дээ. Хүрэн азаргыг уралдахаа больсноос хойш Сүхбаатар, Дорнод чигийн арваад гүү хураалгаад байгаа. Голдуу охин унага л гарах юм байна ш дээ. 
-Хүрэн азаргыг залгаж гарсан хурдан хүлгүүдээ танилцуулаач?
-Өөрийн гэсэн адуу уяагүй ээ. Пүрэвсүрэн гэж найзынхаа Дорнод угшилтай хонгор морийг уяж, хавар Богдод түрүүлгээд, зун нь аймагт түрүүлгээд тэндээсээ Байдрагийн ойд очиж дахиж түрүүлсэн. Дараа нь Дундговьд болсон говийн бүс рүү явж 20 гаргаж давхисан даа. Өнгөрсөн жил “Хонгорын шигшмэл хурд”-д тавлалаа. 
-2014 оны говийн бүсэд түрүүлсэн халзан азаргаа танилцуулаач?
-Төв аймгийн Баянцогт сумын харьяат Адъяа гэдэг хүний адуу. Надад бэлгэнд шахуу ирсэн адуу л даа. 2014 оны зун наадмаас арваадхан хоногийн өмнө авч, Заг сумын 90 жилийн ойд аман хүзүүдүүлээд, говийн бүсэд түрүүлгэсэн. 
-Аман хүзүүдсэн буурал морийг бас уясан гэдэггүй билүү?
-Пүрэвсүрэн найзынхаа Шодон буурал морийг нь уяж аман хүзүүдүүлсэн. Буурал морь Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын адуу байгаа юм.
-Ингэхэд Бундын Бүрэнтөр гэдэг хүн хэдий үеэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болсон юм бэ? Таны өвөг дээдэс морь мал уядаг байв уу?
-Аав маань дээхнэ үедээ морь уядаг байсаан. Миний хувьд 2003 оноос  эхэлж морь уясан. 
-Та Бунд гэдэг хүний хэд дэх хүүхэд вэ?
-11 хүүхэдтэй айлын найм дахь нь. Тав дахь ах маань нэгдлийн адуу малладаг байсан, адуучин хүн л дээ. Ахын маань Өндөрийнхний угшилтай цагаан азарга нь аймгийн наадамд айрагдаж байсан. 
-Алдарт ер нь яриа муутай хүн юмаа даа. Анхны айраг, түрүү хүртсэн наадмынхаа дурсамжаас  хуваалцаач?
-/инээгээд/ Анх өөрийн Гадас сарт хэмээх зээрд морио уяж, аймагтаа айрагдуулж байлаа. Миний зээрд морь 2003 оны аймгийн наадамд таваар, 2004 оныход гурваар давхисан. Мөн аймгийн чанартай хаврын уралдаанд хоёр айрагдсан адуу. Түүнийг залгасан нь хүрэн азарга. Би ер нь олон адуугаар наадаагүй хүн. Хэдийгээр цөөхөн адуугаар наадаж байгаа ч уясан морьд маань түрүүлж, айрагдаад л байдаг юм. 2013 оны хавар гэхэд нэг азарга, гурван соёолон уяж ирээд, азаргаа түрүүлгэж, соёолонгуудаа бүгдийг нь айрагдуулж байлаа. 
-Азарганы амжилтаар улсын цолонд хүрсэн уяачаас уяа сойлгын онцлогийн талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Манай уншигчдад зөвлөөч?
-Адуу болгон өөр уяатай болохоор тухайлсан зөвлөгөө өгөх боломжгүй. Ерөнхийдөө хамгийн чухал нь хаврын онд оролт. Тэгээд зөв сайхан онгойлгочихвол гайгүй дээ. Би уях азаргаа нэг сард тэжээлд оруулдаг. Намар бол уралдаан дуусгаад найман сард хоёр гурван хоног биеийнх нь чилээг гаргаж хариу уяа хийгээд адуунд нь тавина. Тэгээд цаг гайгүй бол нэг сард, хүндэвтэр бол 12 сард оруулж ирээд овъёос голдуу, хивэг бага  хэмжээгээр өгнө. Би бол овъёосоо 2-3 шанагаар өглөө оройдоо өгдөг. Мэдээж тэжээл өгөхийнхөө өмнө заавал усална. Тэжээлийн дундуур түүнд тохирсон ажлыг тогтмол хийнэ. Үүнийгээ уяач өөрөө мэдээд хийчих байх. Би бол ирж очихын нийлсэн зургаан км газар хатираад явчихдаг. Тэгээд тэр шөнөө уяад хонуулбал зүгээр байх шиг санагддаг. Хавар тэжээгээд ажил хийчихсэн адууг зун нэг их олон хоногоор зогсоолтгүй. 10 гаруй хоногийн өмнөөс барьж уядаг. Гүүний тухайд 2-4 номхон бүдүүн гүү өгдөг. Би гүүнүүдтэй нь цуг уячихдаг юм. За нэг иймэрхүү л юм хэлнэ дээ.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хүлэг морьд нь хурдан, хүүхэд цовоо золбоолог байх болтугай.
-Баярлалаа. Та бүхний ажилд амжилт хүсье.

"Тод магнай" сэтгүүл. Баянхонгор аймгийн тусгай дугаар. 2016 он