МУ-ын Алдарт уяач Ц.Цэрэнбал: Өлгөрийн удмаас сайн морь тодордоггүй гэсэн ч миний халзан гарсан л юм даа


Хоёр жилийн өмнө Говь-Алтайн аймгийн Тайшир сумын ойн баяр наадмын бичлэг хийгээд буцаж явахдаа Дундговь нутгийн их уяач Ц.Цэрэнбал гуайтай хамт ирсэн билээ. Нутгийн уяач ах төрийн түмэн эх хонгор морио Дэлгэрийн ойд аман хүзүүдүүлчихээд буцаж яваа нь энэ. Бид хоёрын мянган км-ийг товчилсон урт ярианы дийлэнх морины сэдэвтэй байлаа.
-Сүүлийн хэдэн жил Хэнтийд отор хийх шиг боллоо. Ургамал ногооны гарц манай нутагтай ч зүйрлэшгүй биз?
-Сайхан гарнаа. Гэхдээ бас бодох асуудал их байна. Манай говийн ургамал тачир ч шим ихтэй. Хэнтийд адуу зургаан сар гараад сайхан таргална. Яг улсын наадмын өмнө жигтэйхэн эцчихнэ, уяж болохгүй. Наадмын дараа эргээд сайхан таргална. Гарцтай газар бүрт ч мал сэхдэггүй л юм байна.
-1997 оны Зава Дамдины даншигт ч танайхан сайхан наадсан даа?
- Морьд ид хурдан сайн байх цагт манай аймагт тэр даншиг таарсан л даа. Миний хүрэн азарга түрүүлсэн. Хоёр соёолон дараагаараа ирсэн юм байна. Хоёулаа хүрэнгийн төл байсан юм. Түрүүлдэг борыг би их сайн морь болно гэж бодож байсан. Зуднаар алдчихсан.
-Хязааландаа улсад айрагддаг бор морь уу?
-Мөн мөн. Тэр жил Буянт-Ухаагийн ард жигтэйхэн устай бороо ороод. Гутлын шагайгаар ус татаад байсан. Тэгээд л.
-Бороо ороод л уяа нь ханачихсан хэрэг үү?
-Үгүй байхаа. Бараг байр нь хойшлосон байх...
-Халзан морь Зава Дамдины даншигт бас айрагдсан даа?
-Нэг хавар цаг муудаад, унах морьгүй шахуу болдог юм. Тэгээд зээрд халзан морио унатал нэг явах шүү болж байсан. Тэгж л сайн гэдгийг нь мэдсэн хэрэг. Өлгөрийн удмаас сайн их морь тодордоггүй л гэдэг юм. Манай халзан морь чинь яг Өлгөр адуу байлаа.
-Адуу хүн хоёр удмаа айхтар татдаг гэдэг?
- Удам татна шүү. Сайн муу чанарыг ер нь дуурайна даа. Галшарын Цагааны Маналаас хүрэн үрээ аваад 1990 онд аймгийнхаа наадамд айрагдуулсан юм. Түүний төл их догшин хүрэн даагыг 1995 онд Өндөр гэгээний даншигт уяж очлоо. Манай хүү Наранбаатар унаж байгаа. Догшин юм болохоор яаж ч болдоггүй том хүүхэд тавиад байсан хэрэг. Даншигт таваар орсон. Шүдлэнд улсад уяж хорь гаргаж давхисан. Нөгөө олон эрлийз үрээ айрагдаж түрүүлдэг жил. Дахиж уях гээд болоогүй, том хүүхэд унасаар байгаад цээжийг нь ч дарчихсан байх. 2008 оны хавар Сайхан-Овоогийн улсын бүсийн уралдаанд аман хүзүүддэг хүрэн үрээ чинь тэрний төл шүү дээ. Өндөр гэгээний даншигт оччихоод байхад Өмнөговь, манай аймгийн баруун талынхан адууны соёл бас ч тийм асаргүй юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Одоо харин манай аймгийн баруун тал нь дийлдэхээ болилоо шүү.
-Таны нэг хүрэн үрээ дуулддаг. Будлиад цөөхөн айрагдсан гэдэг. Үзсэн хүмүүс ойгүй хурдан гэх юм билээ?
-Манай цолмон хүрэнг хэлж байгаа байх. Тар сунгаанд ер нь юм хүргэдэггүй байсан шүү. Зава Дамдины даншгийн жил шүдлэн байв. Гурван сунгаа нэвтэлсэн. Даншгийн шүдлэн нар шингэж байхад мордлоо. Би зөнтэй юм шиг ““морь будилахвий дээ“ гэж байсан юм. Таван зуу гаруй үрээ мордлоо. Тэр олон үрээ зурхайдаа хүрэлгүй дутуу эргэжээ. Манай унаач морьдын сүүл харна гээд их хойгуур эргэсэн юм билээ. Туулсаар байгаад аман хүзүүдсэн. Сайнцагааны Ганын загал түрүүлэв. Үрээнүүд зурхай дээр үерийн ус шиг бөөн бөөнөөр л орж ирээд байсан. Миний үзсэн том уралдааны маань нэг тэгж будилсан юм. Тэгсэн баруун урд талд нь байсан Цагаандэлгэр, Өндөршилийн голдуу 26 үрээг авч үлдээд албан ёсоор барьсан. Хойтон жил нь Баянцагаанд уяж очлоо. “Зууны манлай хурд“ гэж болов доо. Хязаалан бас л будилж орхилоо. Дэрэнгийн У.Цэрэндоржийн хонгор түрүүлээд ард нь манай хүрэн, мөнөөх Ганын загал хоёр айрагдаад дахиад л хасагдав. Соёолонд нь Говь шанхад гэнэт явахаар болоод тулгуухан очиж харин айрагдсан шүү. Бас л түрүүний ярьдаг хүрэн азарганы төл.
ШИГТГЭЭ
1990 оны Монголын нууц товчооны наадмаар юм гэнэ. Халхын цуутай түмэн эхүүд, эртэй бяртай хүчитнүүд энэ их даншиг наадамд тоосоо өргөхөөр ирж маш олон наадамчин, морьтон цуглаж зохион байгуулалтанд хашир туршлагатай дарга нар хүртэл “балчирдаж” байсан түүх бий. Тухайн үедээ суу алдар нь түгээд байсан Х.Сүрэнхорын хээр азаргыг нүдтэй бүхэн л харахыг хүсч байж. Бараатын Цэрэндагва гуай Сүрэнхорын шонг зорин очоод харж байснаа “хээр азарга ч мэдэхгүй түрүүлээд байгаа юм болохоор хурдан л юм байлгүй. Харин хязаалангийн байранд уяатай хээр үрээ чинь айхтар адуу байна даа...” хэмээсэн гэдэг. Хашир уяач ч алдаагүй байв. Х.Сүрэнхор түмний нүдний хор орчихвий гээд уяаныхаа толгойд өөр хээр азарга уяж, хурдан хээрээ хязаалангийн байранд уясан байжээ.
Дээрх яриаг би Бал гуайгаас лавлавал. Өөдөөс нэг сүрхий харснаа
- Тэр ч яг болсон явдал шүү. Манай аав ч уяхаасаа тэнэх нь их л дээ. Сайн адууг бол цуглуулж явсан хүн.
- Нууц товчооны даншгийг үзсэн хүн ойгүй том наадам болсон л гэдэг?
- Ярих юм биш. Манай майхан байсан газраас морины гараа хүртэл найман км байсан. Тэр хооронд завсаргүй л майхан, адуу, хүн шаваастай. Урт нь тэр шүү дээ. Өргөнөөрөө бас хичнээн майхан, гал үргэлжилж байгаа юм бүү мэд.
-Тэр их цэнгэл наадмын зургаан түрүүний нэгийг танайхан авсан даа. Хээр үрээ ямар угшилтай адуу байв?
-Сарлаг Лувсандорж гэж хүн байлаа. Манай аймгийн Дэлгэрхангай чигийн хүн байсан байх. Лувсандорж гуай Сүхбаатар луу яваад хээр морь авчирсан нь улс хувьсгалын түүхт 50 жилийн ойгоор аман хүзүүдсэн Өнжүүлийн Б.Жигжидийн бор хээр гээч хурдан хүлэг юм. Хөгширсөн хойноо айрагдсан. Лувсандорж гуайг дахиад Сүхбаатар явахад нь аав маань унаа хийгээрэй гэж хоёр ижилхэн хулсан загал морь өгч, гарын бэл 1000 төгрөг өгсөн юм гэнэлээ. Ирэхдээ мөнөөх хээр морины эцэг домбон хөлтэй хөгшин хээр азарга авчирсан. Соёолондоо Бүрэнцогтын уурхайд Лүндэгийн босоо цавьдарыг дийлж түрүүлсэн цуурхай хурдан хүлэг байсан гэлцдэг. Хөгшин хээр азаргыг манай аав гуйсаар байгаад авч азарга тавьсан. Дөрвөн жил манайд гүү хураагаад үхсэн. Төл нь 1975 онд адуучид, үхэрчдийн баяр гэж манай аймаг том наадам хийхэд даага айрагдаж байсан юм. Түүний үр удам үргэлжилсээр яваад л Нууц товчооны даншигт түрүүлдэг тэр хээр гарч байгаа юм.
-Түмэн эх хонгор морь яагаад айргийн араар давхиад байх болов?
- Бяр нь дундарч байгаа юм болов уу даа...
-Өсөх наснаасаа хүлгийн дэргэд л явна. Ойгүй хурдан адуу гэдгийг үзэв үү?
- За даа миний амьдралдаа үзсэн хамгийн хурдан адуу гэвэл манай сумын Гончигдорж гуайн хээр морь л байна даа. Би багадаа унаж уралдаж байсан. Холхон харж явахгүй бол нүд эрээлжилж толгой эргээд байдаг байсан. Гөлөм нэг дэрвүүлчихвэл хумиулахгүй шүү дээ. Уг нь би чинь гөлөм хумичихтай л хүүхэд байсан.
-Сурвалжлага, энэ тэр гээд наадам дээр таарах л биз хоёулаа
-Тэгэлгүй яахав. Тэгээд ч манай хүүгийн нэртэй юм байна.
Бал гуай Драгон дээр буугаад Өлзийт хорооллыг зорин одлоо. Цэрэнбал гуайн надтай амьдаа мөнөөх Наранбаатар хүү өнгөрсөн жил аймгийн Алдарт уяач цол хүртэж, удмынхаа уламжлалыг үргэлжүүлсэн юм. Анхны Боржигон наадамд Түвдэнгийн шарга халзан гэдэг босоо хурдан азарганы гэдсийг сольж өгснөө, Тэрлэг Баяраа Алдарттай хэрхэн танилцсанаа, Д.Жаргалсайханы бор гэгч хүдэр азаргыг шинжсэнээ, Дундговийн хурд баруун тал руугаа шилжиж байгаа талаар, Жанж хэмээх намхан шар уяачтай Их хурдын дэвжээнд танилцсанаа, Говь нутгийн унаач хүүхдүүд үлий мэдэхгүй будилдаг талаар гээд урт шөнийн уужимд юу эсийг ярьсан гэхэв.
О.Наранбаатар


5 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
10 цагийн өмнө Хангайн бүсийн уралдааны сонгомол дунд насанд эхни…
-
Мягмар, 20:30 минут МОНГОЛ УЛСЫН АЛТАН АЗАРГАНУУД
-
Мягмар, 17:03 минут Уяач Р.Төрмөнх: Буурал азарга минь олон жил намайг…
-
Мягмар, 16:13 минут Говийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан шүдлэнгүүд
-
Ням, 19:13 минут Аймгийн Алдарт уяач У.Хэрлэн: Жавхлант шаргын наад…
-
3-р сарын 23 -нд Хангайн бүсийн уралдааны сонгомол дээд насанд эхни…
-
3-р сарын 20 -нд Аймгийн Алдарт уяач Д.Лхагвасүрэн: Нутгийн адууны …
-
3-р сарын 20 -нд Говийн бүсийн уралдаанд эхний аравт хурдалсан хяза…
-
3-р сарын 20 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ү.Бямбажав: 1997 оны наадамд м…
-
3-р сарын 20 -нд Мөнхийн Данзанням сан байгуулагджээ
-
3-р сарын 20 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №110: АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Д.МӨН…
-
3-р сарын 14 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.НАРАНБАЯР: Ухаан орохын адууны…
-
3-р сарын 10 -нд Говийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан соёолонгууд
-
3-р сарын 06 -нд Уяач Г.ЛХАГВА-ОЧИР: Сумын 90 жилийн ойн наадам хам…
-
3-р сарын 05 -нд Дундговь аймгаас 24 Алдарт уяач цолтон шинээр төрл…
-
3-р сарын 05 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №109 : АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Ө.ГА…
-
3-р сарын 04 -нд АХ-ын 100, 101 жилийн ойд 11-20-д хурдалсан дааган…
-
3-р сарын 02 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ё.Төгсмандах: 2012 он миний ам…
-
3-р сарын 02 -нд Луусынхан хоёр дахь удаагаа улсын шилдгээр шалгарч…
-
3-р сарын 02 -нд Зургаан Тод манлай, хоёр Манлай, 13 Алдарт уяач цо…
-
3-р сарын 01 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №108: МУ-ЫН АЛДАРТ УЯАЧ М.ЦЭРЭН…
-
2023 оны 2-р сарын 18 -нд Хэн ямар цол хүртэх вэ?
-
2023 оны 2-р сарын 16 -нд Төрийн шагнал хүртжээ
-
2023 оны 2-р сарын 15 -нд “Алдартуудаа алдаршуулъя” арга хэмжээнээс...
-
2023 оны 2-р сарын 12 -нд Сумын Алдарт уяач Н.БАЯРАА: Цэргээс халагдаж ирээд…
-
2023 оны 2-р сарын 12 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ж.Лхагва: Хяргас сумын ойд ган…
-
2023 оны 2-р сарын 12 -нд Говийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан их насны морьд
-
2023 оны 2-р сарын 12 -нд Хэнтий аймгийн шинэхэн Алдартуудтай танилцана уу?
-
2023 оны 2-р сарын 12 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №107: АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Ц.ЭРД…
-
2023 оны 1-р сарын 30 -нд АХ-ын 100, 10 жилийн ойд 11-30-д хурдалсан шүдлэнг…
-
2023 оны 1-р сарын 30 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №106: НИЙСЛЭЛИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Б.…
-
2023 оны 1-р сарын 30 -нд УРАЛДААНЧ Ц.ПҮРЭВБААТАР: ҮНЭНДЭЭ ТҮРҮҮЛЧИХНЭ ГЭЖ Б…
-
2023 оны 1-р сарын 23 -нд Говийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан азарганууд
-
2023 оны 1-р сарын 20 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №105: АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Г.ЭНХ…
-
2023 оны 1-р сарын 20 -нд УРАЛДААНЧ П.МЯГМАРСҮРЭН: ЗУРГААН ЖИЛ ХУРДАН МОРЬ У…
-
2023 оны 1-р сарын 12 -нд Төвийн бүсийн уралдааны нэгдсэн цуваа
-
2023 оны 1-р сарын 12 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №104 :УЯАЧ Г.ДАВААДАЛАЙ
-
2023 оны 1-р сарын 05 -нд АХ-ын 100, 10 жилийн ойд 11-30-д хурдалсан хязаала…
-
2023 оны 1-р сарын 05 -нд ХУРДАН МОРЬ ЦОЛЛООЧ, МОРЬ ТАЙЛБАРЛАГЧ Л.БЯМБАЦОГТ:…
-
2023 оны 1-р сарын 05 -нд Өвөрхангайд болсон хангайн бүсийн уралдааны нэгдсэ…
-
2023 оны 1-р сарын 03 -нд Төвийн бүсийн сонгомол бага насанд эхний 10-т хурд…
-
2023 оны 1-р сарын 03 -нд Өвөрхангайн бүсийн сонгомол бага насны ангилалд эх…
-
2023 оны 1-р сарын 03 -нд УРАЛДААНЧ Т.ЭНГҮҮН: УЛСЫН НААДАМД МОРЬ УНАХ НЬ ГОЁ…
-
2022 оны 12-р сарын 21 -нд АХ-ын 100, 10 жилийн ойд 11-30-д хурдалсан соёолон…
-
2022 оны 12-р сарын 21 -нд Хөвсгөлийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан дааганууд
-
2022 оны 12-р сарын 19 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ №103: УЛСЫН АЛДАРТ УЯАЧ Д.ЭНХСҮ…
-
2022 оны 12-р сарын 19 -нд УРАЛДААНЧ А.УУГАНБААТАР: САЛХИ ТАТУУЛАН ДАВХИХ ГОЁ…
-
2022 оны 12-р сарын 19 -нд Хөвсгөл аймгийн шилдэг хүлгүүд
-
2022 оны 12-р сарын 15 -нд Зүүн бүсийн сонгомол дунд насанд эхний 10-т хурдал…
-
2022 оны 12-р сарын 15 -нд Хөвсгөл аймгийн шилдэг уяачид тодорчээ
-
Мягмар, 20:30 минут МОНГОЛ УЛСЫН АЛТАН АЗАРГАНУУД
-
Мягмар, 16:13 минут Говийн бүсэд эхний 10-т хурдалсан шүдлэнгүүд
-
Мягмар, 17:03 минут Уяач Р.Төрмөнх: Буурал азарга минь олон жил намайг…
-
10 цагийн өмнө Хангайн бүсийн уралдааны сонгомол дунд насанд эхни…
-
Ням, 19:13 минут Аймгийн Алдарт уяач У.Хэрлэн: Жавхлант шаргын наад…
66.181.161.67
Манай том хүргэн ахтай хийсэн сайхан ярилцлага байна аа
Reply59.153.112.59
Сайхан ярилцлага шүү
Reply66.181.185.59
59.153.87.175
Сайхан хөөрөлджээ
Reply66.181.161.90
Mundag sain uyach shvv tsagtaa moriin unaj ywlaa saihan baijdee
Reply