Домогт Зандан хүрэн азарга

А.Тэлмэн
2016 оны 6-р сарын 07 -нд

Монголын удамт хурдан хүлгүүдийн нэг Халхын цуут хурдан "Зандан хүрэн" азарганы үнэн цадигийг өгүүлэх ину.
Хардэл жанжин бэйс Пүрэвжавын зандан хүрэн хэмээх хурдан азарга нь угтаа Сэцэнханы Ёст бэйсийн хошуу буюу Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын Шүхэртийн Буяны унаган адуу гэнэ. Тэрбээр зэгсэн хурдан адуутай, сайн уяач хүн байв. 1890-ээд оны орчимд босоо төрсөн хүрэн унагандаа “Зандан хүрэн” гэж нэр өгчээ. Даага, шүдлэн насандаа Мандал, Жавхлант овооны наадамд түрүүлж, гарцаагүй хурдан болохоо харуулжээ. Уяач Буян хязаалан хүрэн үрээгээ говийн Мэргэн гэгээний наадамд уяж очжээ. Мэргэн гэгээний наадамд азарга гэхэд л 700 хүрч уралдсан гэдэг. Уяач Буяны хүрэн үрээ тасархай түрүүлж, олны анхаарлыг татсан байна.
Тэр том наадамд Галшарын хошууны өвгөн ноён Хардэл жанжин бэйс гэдэг их морь таньдаг, шинжээч дээдэс ирсэн байлаа. Хардэл жанжин бэйс “Зандан хүрэн”-ийг ихэд шохоорхож байгаад буцжээ. Хойтон хавар нь Буянгийн хошуу тамгын тахар давхин ирж:
...Танайд говийн Мэргэн гэгээний наадамд түрүүлсэн соёолон насны хүрэн азарган үрээ бий гэнэ. Тэр азарган үрээг энэ жилийн Даншигийн наадамд уралдуулах хошуу ноёны зарлиг буулгаж байна гэжээ. Чухам юун учир зарлиг буулгасныг Буян сайн мэдэж байлаа. Хэрэв тэр их наадамд хүрэн азарга түрүүлэх юм уу, дээгүүр давхивал хошууны нэрийн өмнөөс Богдод өргөгдөж мэдэх байв. Даншигийн наадамд уралдуулахаас татгалзсан боловч хошууны ноёны шахалтаар арга буюу ламын Луузан хэмээх нутгийн сайн танил хүнээр уяулан явуулсан байна. Луузан ч ганц улаан морьтой түүнийгээ даншигт уралдуулан Богдод өргөх бодолтой тул Буяны захиасыг зөвшөөрчээ. Буян түүнд аминчилж:
-Ноёны зарлиг болохоор уралдуулах нэрээр явуулахаас яах вэ? Харин чи арга шалтгаанаар уралдуулалгүй авч ирэхийг бодоорой гэж захисан байв. Луузан хүрэн азаргын уяа сойлгыг хийлгүй уналгын журмаар авч явтал хамт явагсад түүнийг зэмлэж:
-Чи хүний хурдан азаргыг халхын зартай том наадмд тэрэгний морь шиг эдэлж явдаг яасан хуншгүй хүн бэ? гэж муучлахад аргагүйдэж хаяа тар хийн хөлс авах төдий явсаар их наадамд иржээ. Соёолон насны уралдаан болох өдөр Сэцэнханы Ёст бэйсийн хошууны хиа нар ирж ноднин Мэргэн гэгээний наадамд түрүүлсэн хүрэн азаргыг заавал уралдуул гэж шаардан Луузан:
-Эзэн нь ирж чадахгүй болсон тул сайн давхиулахыг найдаж захисан билээ. Миний муугаас болж сойлго буруутаж, нарийсан уралдах, хурдлах горьдлогогүй боллоо. Оронд нь өөр азарга мордуулах гэж байна хэмээн учирлан гуйсан боловч өвгөн ноён “заавал уралдуул” гэсэн зарлигийг тулган хүчээр уралдуулсан байна. Луузан хүрэн азаргаа мордуулахдаа унасан хүүхдэд:
-Азаргаа татаж хойгуур барианд оруулахыг захижээ. Гэсэн хэдий ч хүүхэд үрээнийхээ амыг нь татаж дийлэлгүй айргийн гуравт орсон гэдэг. Наадам тарахын үест Ёст бэйсийнхний уяан дээр Хардэл жанжин бэйсийн элч, тахарууд ирж:
“Танай хошуунаас манай ноёнд өргөх хоёр өрхийн албанд хошуу ноён чинь “Зандан хүрэн”-г өргөв гээд азарганы хазаарыг уяан дээр нь мулталж орхиод аваад явжээ. Мэргэн гэгээний наадамд Зандан хүрний  хурдыг таньсан Хардэл бэйс тойруу зальт арга хэрэглэн Ёст бэйсийн хошуунд хоёр өрхийн алба ногдуулж, түүндээ Ёст бэйсээр Буянгийн хүрэн соёолонг амлуулсан байжээ. Түүнээс хойш “Зандан хүрэн” азарга олон жил  хурдалж, халхын наадамчдыг баясуулан цэнгүүлж, гүрэн даяар домогшин мөнхөрчээ. Харин очсон хошуундаа хурдан төл өгөөгүй гэдэг. Нэлээд хожим Буян хурдан хүрэн азаргаа очиж үзэхэд хоёр амтай том майханд их нарийн гараар уяа сойлгыг тааруулан байсан гэдэг Зандан хүрэнг булаалгасны дараа Буян хошуу ноёндоо бараалхахад ноён:
-За, чиний хүрэн азаргыг хошууны хоёр өрхийн албанд өглөө. Чамд хошууны хөрөнгөнөөс нэг гүү, ембүүний хамт олгоё. Би чиний ганц азаргыг байтугай хар толгойг чинь мэдэх эрхтэй хүн шүү хэмээн зандрахад хайртай азарганаасаа бүрэн хагацсанаа ойлгожээ. Зандан хүрний дүү унагалдаггүй эрмэг хүрэн гүүгээр зээр хөөхөд дор нь гүйцдэг байсан билээ. Эцгийн минь амьд сэрүүн байхад нутгийнхан маань:
-Чи Мэргэн гэгээний наадамд азаргаа уяснаас болж манай хошуунаас Зандан хүрэн булаагдсан гэж зэмлэдэгсэн. Миний гарцаагүй мэдэх үнэн гэвэл энэ байна хэмээн Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын өндөр настан Буяны Чүлтэм өгүүлж билээ. Домгийн мөрөөр мушгин үзэхэд Улсын Алдарт уяач, 82 насыг зооглоод байсан Донойн Цэгмид гуай:
-Тэр нэгэн жил Богд гэгээнийг Өндөрхаанд залран Даншиг наадам хийхэд соёолонд Зандан хүрэн уралдаж зургаалсан гэдэг. Түрүүлсэн соёолонг Сэцэнхан аваад:
-Хэр зэрэг үрээ вэ гэхэд нь Хардэл бэйс “Таны үрээ энэ наадамд насныхаа хамгийн дээд хурдаар давхилаа. Харин миний авсан зургаалсан үрээ энэ насныхаа хамгийн доод хурдаар гүйлээ дээ” гэсэн гэдэг. Буян зайсан гэдэг сайн уяачийн тухай нутгийн ахмадуудаас бага залуудаа сонсож байсан гэж нотлон ярьж билээ.
"Монголын хурдан морины домог, түүх" номноос

2 Сэтгэгдэл

ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.