“Идэрийн голын унага” МСУХ-ны тэргүүн Ч.Цогтбаатар: Нутгийн хурдны түүхийг өгүүлсэн ном хийж байгаа

Завхан аймгийн Идэр сумын уугуул, “Идэрийн голын унага” МСУХ-ны тэргүүн Ч.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Сумынхаа уяачдын холбооны талаар яриач?
-Манай сумын МСУХ 1997 онд анх үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл тогтмол үйл ажиллагаа явуулж байна. Холбоо байгуулагдсан цагаас хойш манай сумын уяачид аймгийн баяр наадмаас 14 түрүү, 38 айраг хүртэхийн зэрэгцээ томоохон уралдаан наадмуудад идэвх санаачилгатай оролцож ирсэн. Жишээлбэл 1995 оны Сар хайрханы даншигт Ганболд, Батхүү, Даринчулуун гэсэн гурван уяач оролцож байсан бол 1997 оны Говь–Алтай аймгийн Дэлгэр суманд болсон “Алтайн унага” баруун бүсийн наадамд Пүрэвжаргал уяач бид хоёр очиж байлаа.Тэрний дараа жил болсон 1998 оны “Тэсийн голын хурд” уралдаанд Төмөр-Очир, Батмөнх, Мөнхбат гэж манай сумын ах дүү гурван уяач оролцсон бол 2009,2013 оны баруун бүсийн наадмуудад манайхан сумаараа нэгдсэн зохион байгуулалтай оролцсон.
-Хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн нь ямар уралдаан бэ?
-Завхан аймаг үүсч байгуулагдсаны 70 жилийн ойд миний нэг даага, 80 жилийн ойд манай сумын уугуул “Этүгэн” дээд сургуулийн захирал Сүхрагчаагийн Нямзагдын бор хязаалан тус тус айрагдсан.
-Холбооны тэргүүний ажлыг хэдэн жил хийж байгаа вэ?
-Би 2002 оноос хойш. Намайг ажил авснаас хойш 11 хүн аймгийн Алдарт , 48 хүн сумын Алдарт уяач цолонд хүрлээ. Түүнчлэн манай суманд ММСУХ-ны энгэрийн тэмдэг, гишүүний үнэмлэхтэй 52 уяач бий.
-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд хийж хэрэгжүүлсэн ажлаасаа танилцуулаач?
-Манай нутагт хоёр Хутагтын тахин шүтэж байсан хоёр уул байдаг юм. Тэр хоёр уулаа жил бүрийн зуны эхэн сарын шинийн 10 болон 15-нд тахидаг уламжлал тогтсон. 2005 онд ялгуусан хутагт Чимэдцэрэнгийн сэнтийдээ заларсаны 90 жилийн ой тохиож бай шагнал өндөртэй томоохон наадам болсон. 2006 онд Хамбо Номун Хан Жамбалдоржийн мэндэлсний 120 жилийн ойг аймаг дахь болон Улаанбаатар, Дархан хот дахь нутгийн зөвлөлийнхөнтэй хамтран басхүү “Ялгуусан” компанийн захирал Л.Санжаадорж, “Шинэ Ази” компанийн гүйцэтгэх захирал Төрбаяр, “Хүчит зам” компанийн захирал Мандах нарын ивээн тэтгэлгээр өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн. Дээр дурьдсан хоёр уралдаан бол нэлээд өргөн цар хүрээтэй, олон газрын уяачид оролцсон наадам болсон.
-Идэрийн голын хурдан хүлгүүдийн талаар илүүтэй мэдэх биз. Нутгийнхаа хурдан буянгуудын талаар хуучлаач?
-Завхан аймгаас төрсөн есөн хутагтын хоёр нь Идэр сумын хүмүүс. Дээр дурьдсан хоёр хутагт маань түмэн зээрд адуутай байсан гэдэг юм. Тэр нь үр удам өдгөө бидэнд өвлөгдөн ирж, хурдалж байна. Мөн 1970 хэдэн онд тэр үеийн нэгдлийн дарга нар Тэсийн голоос дөрвөн хээр нэг хүрэн үрээ авчирч адуугаа сайжруулж байсан юм билээ. Түүний дараа 1980 хэдэн онд Ванчиндорж дарга нэгдлийнхээ адууг сайжруулах зорилгоор найман үрээ авчирсан байдаг. Эдгээр үйл ажиллагаа их зөв зүйтэй алхам болж, манай нутгийн адууны чанар их сайжирсан гэдэг юм.
-Харин та бүхэн энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байна?
-Сүүлийн жилүүдэд манай уяачид Сүхбаатар, Хэнтий, Дорнод зэрэг зүүн аймгууд болон Улаанбаатар хотоос нийт 60 гаруй адуу авчирсан байна лээ.Одоо ид хурдалж байгаа бага насны адууны ихэнх нь зүүн талаас ирсэн адууны угшилтай байх жишээтэй. Нутгийн адууны цусыг сэлбэх тал дээр “Ялгуусан” компанийн захирал Л.Санжаадорж, Төрбаяр нар голлох үүрэг гүйцэтгэдэг.
-Таныг сумынхаа баяр наадмын түүхийг өгүүлсэн ном хийх гэж байгаа дуулсан юм байна?
-Би эхэндээ сонирхлын журмаар сумын баяр наадмын цувааг бичиж аваад цээжилдэг байсан юм. Тэгсэн нэг мэдэхнээ 20 гаруй жил сумынхаа морины материалыг цуглуулчихаж. Тиймээс түүн дээрээ тулгуурлаад 1985 оноос хойш Идэр сумын баяр наадамд түрүүлж, айрагдсан хурдан морьдын цувааг нэгтгэн ном гаргахаар бэлтгэж байгаа юм. Энэ номонд өөрийнхөө сумаас гадна зэргэлдээ сумдад сайн давхисан нутгийн адууны зураг, удам угшлыг багтаахаар төлөвлөж байна.
-Нутгийн адууг алдаршуулах хийгээд түүхэн ач холбогдолтой сайхан санаа байна. Ингэхэд тэргүүн өөрөө морь уях уу?
-Би 1981 онд Ховдын хөдөө аж ахуйн техникум төгсч ирээд баг, бригадын малын эмчээр ажиллаж байхдаа уяачидтай найзалсаар моринд орчихсон хүн. 1986 онд анх унаган хээр шүдлэнгээ уяж сумынхаа наадамд айрагдуулж байлаа. Тэр үед аймгийн Алдарт уяач Ганбат гэж найзтайгаа нийлж уясан юм. Дараа нь Завхан аймгийн 70 жилийн ойд унаган хээр даагаа айрагдуулж том наадмын өмөө нээж их баярлаж байлаа. Хээр даага маань шүдлэн хязааландаа сумынхаа баярт бас айрагдаж байсан. 1997 онд сумын наадамд хүрэн шүдлэн, бор хээр соёолон түрүүлгэж нэг дор хоёр түрүү хүртчихээд асрын өмнө зогсож байхад эр хүн өөрийн эрхгүй омогшдог юм билээ.
-Бага адуу голдуу оруулаад байна уу үгүй юу?
-Нээрэн тийм байна шүү. 2008 онд хээр даага түрүүлгэж, улаан хээр шүдлэн айрагдуулсан. Сумын наадмын дараагаар Хамбо Номун Хан Жамбалдоржийн мэндэлсний 120 жилийн ойд хээр даага дахиад түрүүлгэсэн. Нутгийнхаа наадмыг зохион байгуулаад гүйж байтал даага маань түрүүлээд төмөр хүлгээр мялаалгаж байлаа.
-Аймгийнхаа баяр наадамд оролцдог уу?
-Манай аймгийн наадам их чанартай болдог учраас би уралдах дуртай. 2002 онд аймгийн наадамд хүрэн даагаа их муу уяатай мордуулчихаад айрагт багтахгүй биз дээ гэж бодож байтал зүтгээд орчихсон. Тэгэхэд ёстой өөрийн эрхгүй баярын нулимс унагасан шүү. Морь гэдэг эр хүнийг баяр цэнгэлд умбуулдаг сайхан эд дээ. Завхан аймгийн баяр наадмаас гурван түрүү, дөрвөн айраг авсан амжилтаар 2007 онд аймгийн Алдарт уяач цолоо авсан.
 "Тод магнай" сэтгүүл №54