МУ-ын Манлай уяач, төрийн Жүн ван Г.Цэрэнсандив агсны тухайд...
А.Тэлмэн
2016 оны 1-р сарын 04 -нд
1852 оны хар хулгана жилд мэндэлсэн Гунгаадоржийн Цэрэнсандивыг 1860 онд ор залгуулан Боржигон Сэцэн вангийн хошуу ноёноор өргөмжилсөн агаад тэр үе нь Боржигоны богино хөлт гэх бэсрэг угшлын адуу бүрэлдэн тогтсон он цагтай нийцдэг.
Өөрөөр хэлбэл энэ үеэс Боржигон Сэцэн вангийн хошуу нутгаар овоглосон хурдан хүлгүүд даншиг наадамд дээгүүр давхисан нь түүхийн шарласан хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг билээ. Жишээлбэл 1862 оны наадамд Сэцэн бэйл Цэрэнсандивын соёолон улаан хээр морь наймаар давхиж, 1865 оны наадамд их насны хөх саарал морь мөн л наймд хурдалж байжээ. Түүний дараа жил буюу 1866 онд их насны шарга морь долоод, шар соёолон гуравт давхисан бол 1868 оны даншиг наадамд халиун соёолон, зээрд халзан хязаалан тус тус айрагдсан байна. XIX зууны сүүлийн хагаст Сэцэн хан аймгийн Хардэл жанжин бэйс М.Пүрэвжав өөрийн нутаг хошуунд хурдан удмын адууг бий болгох, өсгөх, үржүүлэх талаар өргөн далайцтай, бодлоготой үйл ажиллагаа явуулж, зэргэлдээ хошууны ноён Цэрэнсандив ч нутгийн адуугаа сайжруулахад түүнээс дутахааргүй анхаарах болсон хэмээдэг. Цэрэнсандив ноёнд морь уях сойх тал дээр нь ихэд зөвлөж шадарладаг байсан хүн бол хожмын нэрт уяач, хурд шинжээч Ононмөр хаван юм. Тэд хамтын хүчээр бодлого боловсруулж хувь хувийн хөрөнгийн зохих хэсгийн хөдөлгөн, албат зарц, адууч, хүлэгч нарын хүчийг нарийн зохион байгуулж, адууны аж ахуй ялангуяа хурдан морины соёлыг орон нутагтаа хөгжүүлэхийг ихэд эрхэмлэн, Бишрэлт зэрэг зэргэлдээх хошуудаас адууныхаа цусыг сайтар харилцан сэлбэсний үр дүнд хүсч байсанчлан цөм сүргийг бүрдүүлж чадсан юм. Түүнчдэн тэд адуун сүргээ олон суурьт хуваан, даамлуудад хариуцуулаад, сүргийн бүртгэлийг нарийн чанд хөтөлж, үржлийн ажлыг бодлоготой зохион байгуулдаг байсан гэдэг. Тухайлбал архивын баримтанд “Олноо Өргөгдсөний 3-р /1913/ оны намар цаг Лувсандоной дахь ноён таны адуун сүргийг тоолсон данс”-нд: байрин хонгор, шандсан хонгор, оонон хонгор, сайхан хул, шар хул хээр, нарийн хонгор, шагай хонгор, тунсаг хонгор, арслан хонгор, бүлтгэр хонгор, мундаа хонгор халзан зэрэг 30 азарга адууны гүү, унага даага, үрээ байдас, агт морьд цөмийг зүслэн бичээд тоог нь нэгтгэн гаргасан нь 629 адуу болжээ” хэмээн бичсэн байдаг.
Мөн зарим жилд 11 азарга шинээр тавьж тэдгээрт 121 байдас хураалгасан тухай баримтуудыг ч архиваас олж харж болно. Түүнчлэн адуугаа зүсээр нь ялган суурилаад, байдсуудыг ижил зүсийн сүргийн азарганд хураалгаж байсныг мэдэж болно. Өөрөөр хэлбэл зээрд зүсмийн адууны гурван суурь байсан агаад азаргануудыг нь Өсөх зээрд, Өрнөх зээрд, Чойлон зээрд хэмээн нэрийддэг байжээ. Түүнчлэн Их агт, Бага агт, Их хурдан, Бага хурдан хэмээн ялгасан шигшмэл суурь адуу ч байсан аж. Товчхондоо Г.Цэрэнсандив ноён хошуу нутгийнхаа адууны чанар чансаа сайжруулахад өөрийн хөрөнгө мөнгө, цаг зав, сэтгэл зүрхээ зориулан хөдөлмөрлөж байсан Монголын морины түүхэнд тодоор бичигдэх зүтгэлтнүүдийн нэг яахын аргагүй мөн юм.
Г.Цэрэнсандив нь 1860-аад оны сүүлчээс 1890-ээд оны дунд үеийг хүртэл 30-аад жилд адуугаа сайжруулах, уяаны оновчтой дэг сургуулийг нийтээр эзэмших явдалд голлон анхаарч, бүх нийтээр хурдан морийг эрхэмлэх сэтгэл зүйг бүрдүүлж чаджээ. Энэ хугацаанд түүний шадар уяач Ононмөр хаван нь халхын нэрт сайн уяачдын нэг болтлоо өсөж, Боржигоны хурдан морьд Даншигийн наадмын айргийн тавд баттай багтах болсон билээ. Жишээ нь: 1896 онд Сэцэнбэйлийн бор морь аман хүзүүдэж, бор соёолон, бор хязаалан хоёр нь түрүүлсэн байна. Мөн бас нэг бор хязаалан тавд давхисан байдаг. Ийнхүү гуравхан насны морьд уралдахад хоёр түрүү, хоёр айраг авсан нь адууны чанар чансааг илтгэж буй хэрэг бизээ.
Г.Цэрэнсандив ноёны хурдан морины түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж, 2002 оны 12 сарын 18-нд Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбооноос “МУ-ын Манлай уяач цолоор нэхэн шагнаж, мөнгөн судрыг үр хойчид нь хадгалуулсан байдаг. Манлай уяачаар шагнасан өргөмжлөлд “Монголын төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ажнай хурдан хүлгийг уян шинжих төгс эрдэмт, буянт буурал таны сойсон хурдан морьд 19-р зууны Монгол төрийн их баяр наадамд тав түрүүлж, 18 удаа айрагдсаны учир Сэцэн бэйл Г.Цэрэнсандив ноёнтон таныг Монгол Улсын “Манлай уяач”-аар өргөмжлөн Мөнгөн судрын хамт хошуу нутаг үр ач нарт нь хадгалуулав” хэмээсэн байдаг агаад тэдгээр нь өдгөө Говьсүмбэр аймгийн музейд хадгалагдаж байна.
МУ-ын Манлай уяач Г.Цэрэнсандив сайн уяач, хурдан морины нэрт зүтгэлтнээс гадна төр нийгмийн томоохон төлөөлөгч байв. Тэрээр 1874 онд богдын аав хэмээн хүндлэгдэж, “Эрхэт далай Сэцэн баатар, төрийг жолоодогч, шашныг мандуулагч Жүн ван” хэмээх цолоор шагнагдаж байжээ.
Богд хаан Г.Цэрэнсандив ноёныг “Ажаа” хэмээн дотночилж зуны дэлгэр цагт Боржигон нутагт дагшаалж амардаг байжээ.
"Тод магнай" сэтгүүл Говьсүмбэр аймгийн тусгай дугаар
Өөрөөр хэлбэл энэ үеэс Боржигон Сэцэн вангийн хошуу нутгаар овоглосон хурдан хүлгүүд даншиг наадамд дээгүүр давхисан нь түүхийн шарласан хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг билээ. Жишээлбэл 1862 оны наадамд Сэцэн бэйл Цэрэнсандивын соёолон улаан хээр морь наймаар давхиж, 1865 оны наадамд их насны хөх саарал морь мөн л наймд хурдалж байжээ. Түүний дараа жил буюу 1866 онд их насны шарга морь долоод, шар соёолон гуравт давхисан бол 1868 оны даншиг наадамд халиун соёолон, зээрд халзан хязаалан тус тус айрагдсан байна. XIX зууны сүүлийн хагаст Сэцэн хан аймгийн Хардэл жанжин бэйс М.Пүрэвжав өөрийн нутаг хошуунд хурдан удмын адууг бий болгох, өсгөх, үржүүлэх талаар өргөн далайцтай, бодлоготой үйл ажиллагаа явуулж, зэргэлдээ хошууны ноён Цэрэнсандив ч нутгийн адуугаа сайжруулахад түүнээс дутахааргүй анхаарах болсон хэмээдэг. Цэрэнсандив ноёнд морь уях сойх тал дээр нь ихэд зөвлөж шадарладаг байсан хүн бол хожмын нэрт уяач, хурд шинжээч Ононмөр хаван юм. Тэд хамтын хүчээр бодлого боловсруулж хувь хувийн хөрөнгийн зохих хэсгийн хөдөлгөн, албат зарц, адууч, хүлэгч нарын хүчийг нарийн зохион байгуулж, адууны аж ахуй ялангуяа хурдан морины соёлыг орон нутагтаа хөгжүүлэхийг ихэд эрхэмлэн, Бишрэлт зэрэг зэргэлдээх хошуудаас адууныхаа цусыг сайтар харилцан сэлбэсний үр дүнд хүсч байсанчлан цөм сүргийг бүрдүүлж чадсан юм. Түүнчдэн тэд адуун сүргээ олон суурьт хуваан, даамлуудад хариуцуулаад, сүргийн бүртгэлийг нарийн чанд хөтөлж, үржлийн ажлыг бодлоготой зохион байгуулдаг байсан гэдэг. Тухайлбал архивын баримтанд “Олноо Өргөгдсөний 3-р /1913/ оны намар цаг Лувсандоной дахь ноён таны адуун сүргийг тоолсон данс”-нд: байрин хонгор, шандсан хонгор, оонон хонгор, сайхан хул, шар хул хээр, нарийн хонгор, шагай хонгор, тунсаг хонгор, арслан хонгор, бүлтгэр хонгор, мундаа хонгор халзан зэрэг 30 азарга адууны гүү, унага даага, үрээ байдас, агт морьд цөмийг зүслэн бичээд тоог нь нэгтгэн гаргасан нь 629 адуу болжээ” хэмээн бичсэн байдаг.
Мөн зарим жилд 11 азарга шинээр тавьж тэдгээрт 121 байдас хураалгасан тухай баримтуудыг ч архиваас олж харж болно. Түүнчлэн адуугаа зүсээр нь ялган суурилаад, байдсуудыг ижил зүсийн сүргийн азарганд хураалгаж байсныг мэдэж болно. Өөрөөр хэлбэл зээрд зүсмийн адууны гурван суурь байсан агаад азаргануудыг нь Өсөх зээрд, Өрнөх зээрд, Чойлон зээрд хэмээн нэрийддэг байжээ. Түүнчлэн Их агт, Бага агт, Их хурдан, Бага хурдан хэмээн ялгасан шигшмэл суурь адуу ч байсан аж. Товчхондоо Г.Цэрэнсандив ноён хошуу нутгийнхаа адууны чанар чансаа сайжруулахад өөрийн хөрөнгө мөнгө, цаг зав, сэтгэл зүрхээ зориулан хөдөлмөрлөж байсан Монголын морины түүхэнд тодоор бичигдэх зүтгэлтнүүдийн нэг яахын аргагүй мөн юм.
Г.Цэрэнсандив нь 1860-аад оны сүүлчээс 1890-ээд оны дунд үеийг хүртэл 30-аад жилд адуугаа сайжруулах, уяаны оновчтой дэг сургуулийг нийтээр эзэмших явдалд голлон анхаарч, бүх нийтээр хурдан морийг эрхэмлэх сэтгэл зүйг бүрдүүлж чаджээ. Энэ хугацаанд түүний шадар уяач Ононмөр хаван нь халхын нэрт сайн уяачдын нэг болтлоо өсөж, Боржигоны хурдан морьд Даншигийн наадмын айргийн тавд баттай багтах болсон билээ. Жишээ нь: 1896 онд Сэцэнбэйлийн бор морь аман хүзүүдэж, бор соёолон, бор хязаалан хоёр нь түрүүлсэн байна. Мөн бас нэг бор хязаалан тавд давхисан байдаг. Ийнхүү гуравхан насны морьд уралдахад хоёр түрүү, хоёр айраг авсан нь адууны чанар чансааг илтгэж буй хэрэг бизээ.
Г.Цэрэнсандив ноёны хурдан морины түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж, 2002 оны 12 сарын 18-нд Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбооноос “МУ-ын Манлай уяач цолоор нэхэн шагнаж, мөнгөн судрыг үр хойчид нь хадгалуулсан байдаг. Манлай уяачаар шагнасан өргөмжлөлд “Монголын төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ажнай хурдан хүлгийг уян шинжих төгс эрдэмт, буянт буурал таны сойсон хурдан морьд 19-р зууны Монгол төрийн их баяр наадамд тав түрүүлж, 18 удаа айрагдсаны учир Сэцэн бэйл Г.Цэрэнсандив ноёнтон таныг Монгол Улсын “Манлай уяач”-аар өргөмжлөн Мөнгөн судрын хамт хошуу нутаг үр ач нарт нь хадгалуулав” хэмээсэн байдаг агаад тэдгээр нь өдгөө Говьсүмбэр аймгийн музейд хадгалагдаж байна.
МУ-ын Манлай уяач Г.Цэрэнсандив сайн уяач, хурдан морины нэрт зүтгэлтнээс гадна төр нийгмийн томоохон төлөөлөгч байв. Тэрээр 1874 онд богдын аав хэмээн хүндлэгдэж, “Эрхэт далай Сэцэн баатар, төрийг жолоодогч, шашныг мандуулагч Жүн ван” хэмээх цолоор шагнагдаж байжээ.
Богд хаан Г.Цэрэнсандив ноёныг “Ажаа” хэмээн дотночилж зуны дэлгэр цагт Боржигон нутагт дагшаалж амардаг байжээ.
"Тод магнай" сэтгүүл Говьсүмбэр аймгийн тусгай дугаар
1 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Өчигдөр, 17:46 минут Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- Өчигдөр, 11:21 минут МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
- 2023 оны 10-р сарын 28 -нд Өвгөн ноён М.Пүрэвжавын нэрэмжит уралдаануудын нэг…
66.181.161.95
Өвлийн дүн хүйтэнд ядуу ардад дулаан дээлээ тайлаад шууд өгчихдөг бурхан сэтгэлтэй ард олондоо бурхан ноён гэж хүндлэгдсэн ховорхон хүн байсан гэдэг
Reply