Д.Ганбат: Иххэтийн адуу сайхан томируун, цэвэрхэн талдаа

Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын уугуул, Иххэт сумын харьяат, сумын Алдарт уяач Д.Ганбаттай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна. Түүнийг нутгийнхан нь "дааган" Ганбаа нэрээр андахгүй.
-Сумын төвийн хүү яаж яваад моринд орчихсон юм бэ?
- Миний ээж Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын хүн. Ээжийн маань ах МУ-ын Алдарт уяач хүзүү Мажигсүрэн, Цэвэгсүрэн гэж улс бий. Би багадаа нагац Мажигаа ахынхаа хээр азаргыг унаж уралддаг байлаа. Сумынхаа наадамд нэг түрүүлгэж, нэг гуравлуулсан.  Хүүхэд байхад ажил мундахгүй. Ахындаа очиж үхрийн баас цэвэрлэж, тугал ивэлгэж, уяа морьдыг унаж сургана. Тэр үед Сүхбаатар их үхэртэй байлаа. Үүрээр цувж гаргаад тугал ивэлгэж орж яваад, үдийн хэрд нэг шар будаатай цай уучихаад, үхрийн  баас зөөнө гээд хөөрхөн ажилтай өдрийг өнгөрөөдөг байлаа. Энэ  нь амьдралын ухааны хичээл байж  гэж одоо боддог юм. 
-Харин моринд түлхүү орсон үе хэзээ вэ?
-Түүнээс хойш хэдэн жилийн ар дээр 1997 онд Мөнхчулуун бид Улсын наадамд явсан юм. Тэгэхэд ахын хурдан хонгор морь 700 гаруй их мориноос 28-д орж, Мөнх-Очир гуайн хээр шүдлэн аравт орон үнэхээр сайхан наадаж билээ. Тэр үеэс эхлээд моринд түлхүү орсон гэж болно. Гэхдээ түүнээс хойш улсын наадамд яваагүй байгаад энэ жил “Монгол морь 3000” уралдаан, “Түмэн морьтон”-ы жагсаалд очиж оролцсон. Сайхан үйл явдал болсон шүү.
Нагац ах Мажигийн адуунаас их олон удаа айраг түрүүнд хурдалсан зээрд азарга гэж байлаа. Надад энэ азарганы угшилтай бор үрээ өгсөн нь хэд аятайхан сайхан давхисан. Түүний төл  бас хурдан байж хоёр түрүүлж, нэг аман хүзүүдэж, нэг удаа гурвалсан. Би ер нь даагаар их олон айраг түрүү авсан. Ямар сайндаа л нутгийнхан  цаашлуулаад “дааган” Ганбаа л гэлцдэг. Дааганд хоббитой гэх үү дээ. Мэдээж дааганы уяа амаргүй. Гэхдээ зургаан наснаас дааганы уяаг арай илүү тааруулдаг гэж өөрийгөө тоодог юм. Айргийн 70 жилд хүүхэд нь ойчоод газар дээрээсээ хөтөлж байгаад нэг даага аман хүзүүдсэн. Өвгөн ноёны наадамд хонгор даагаа түрүүлгэсэн гээд Дархан, Айраг сумын сургуулийн ойнуудад олон даага түрүүлгэж, айрагдуулаад байгаа. Бусад насыг нэг бол өнгөрөөлгөөд, нэг бол дутуудуулаад будилаад байдаг юм. Тийм болохоор их насны хоёр гурав, азарганы тоотой хэдэн айрагтай.
-Зөвхөн дааганы айраг түрүү гэхэд хэд байна вэ?
-Би амжилтынхаа тухай тэмдэглэл хөтөлдөг. Түүнд бичсэнээр дааганы 10 хэдэн түрүү, 20 гаруй айраг байна лээ. Ирэх жил аймгийн 90 жил болно. Энд сайхан наадаж, аймгийн цол авахын төлөө зүтгэнэ дээ.
-Даагыг сургахаас эхэлдэг гэж Тангаа Тод манлай ярьдаг даа?
-Даагыг дороо сул гүйдэг, эргүүлэгтэй уяагаар уяж, амыг нь сургана. Амгаагүй ногт хийгээд, дор нь эргүүлэг сул гүйж байдаг юм. Нэг бол хөх салхины өмнө цасны дахтай сургадаг юм. Эсвэл хөх салхи өнгөрөөж байгаад тавдугаар сараас сургаж бас болно. Гэхдээ хөх салхинаар уядаггүй, сургадаггүй. Үүний дараа зургадугаар сарын эхний наадмаас л уралдаад эхэлдэг. Би нэг жилд их олон даага уяна. Даага ч их худалдаж авдаг юм. Уржнан нэг сард хурдан даага эхтэй нь худалдаж авчраад тэжээж байсан юм. Тэгсэн Дундговийн Өлзийтийн хэн гэлээ дээ, нэг өвгөн манайд ирж хоёр хоног сахиж сууж байгаад аваад явсан шүү. Сонсохнээ зээрд даага Дундговьдоо долоо түрүүлж, нэг зургаалсан гэж байна лээ. Гэхдээ өнөө өвгөн энэ тухай надад хэлээгүй л дээ. Таньж мэдэх хүмүүс л тэгсэн. Хурдан морь сонирхдог улс чинь дам сургаар л мэдчихдэг юм байна.
-Эхийг нь авч үлдсэн үү?
-Сүүтэй даага юм чинь эхтэй нь өгөлгүй яахав. Эх нь барга адууны том шарга гүү байсан юм.
-Даагандаа  хурд нь танигдчихсан адууны наймаа хийх гэж хүмүүс их ирэх үү?
-Ирнэ ээ ирнэ. Ер нь байлгахгүй шүү. Ганхуяг Тод манлай над дээр хэд хэдэн удаа ирсэн. Гэхдээ ойрын хэдэн жил ирсэнгүй. Миний бор сүүтэй даагыг аваачиж улсад гурваар оруулж байлаа. Би зүүнтэйгээс авч  байсан адуу байгаа юм.
-Гарсан адуунууд яаж давхиж байна вэ?
-Сайн давхиж байгаа. Айрагт манай найз бараг аймгийн Алдарт болчихлоо. Анх моринд ороход нь би сайхан хар азарга хусуур, ташууртай өгч байсан бол одоо их олон айраг түрүүтэй сайхан наадаж байна. Бас Архангайн Батцэнгэл, Дундговь, Өмнөговьд сайхан л давхиж байгааг дуулаад баярладаг юм.
-Та өөрөө хаана хаанаас адуу цуглуулж байна даа?
-Дорнод аймгийн хойд талын Хөлөнбуйр, наад талын сумдаар, Сүхбаатарын Сүхбаатар, урагшаа Асгат голдуу явж байна. Би ярианы эхэнд хэлсэн дээ. Нагац ах маань Сүхбаатарын Халзангийн, Цэвэгээ гэж одоо 60 гарч яваа аймгийн Алдарт уяач өвгөн бий. Хүүхдүүд нь болох аймгийн Алдарт уяач Эрдэнэдалай, Эрдэнэбилэг гэж байна. Эрдэнэбилэг нь морины наймаа их хийдэг юм. Харин Мажигаа нь байхгүй. Тэднээсээ бас адуу авна. Жилдээ нэг очиж хонож өнжиж, сайхан ярьж хөөрч байгаад л ирнэ. Эндээс голдуу шүдлэн, даага л авдаг даа. Мэдээж ганцхан бага адуу цуглуулахгүй ш дээ. Гүү, хуц, ухна бас авна. Би ч элдвийн юм цуглуулдаг хүн дээ. Манайх мянга гаруй богтой. 
-Тэгвэл Мажигсүрэн гуайн адуунаас танд байгаа байх нь ээ?
-Надад Мөнххааны босоо дэлтийн сайхан азарга бий. Шүдлэн үрээ байхад нь хүнээс авч байлаа. Бас Алтанширээ зүгийн нэг зэгэл азарга байна. Даага, шүдлэндээ асартай наадамд айрагдсан, энэ жил хавчиг азарга бий. Одоо ч хүн болгон адуу цуглуулдаг болж. Адуу нь их сайжирсан байна. Тийм болохоор гоц хурдлах адууг шинжиж авахад амаргүй л болчихлоо. Гэхдээ миний адуу сайн л даа.
-Олон газраар явдаг бололтой. Мэдээж нутгийнхаа адууг бусад аймгийн адуутай харьцуулахад ямар харагддаг вэ?
-Манай Иххэтийн адуу сайхан товируун, цэвэрхэн талдаа. Айрагийн адуунууд бие жижигтэй байхад манай адуу их товируун, сэрвээ сайтай, аман хүзүү, хөл их сайхантай. Манай нутаг чинь өгөөжтэй, буян нь дэлгэрсэн газар байгаа юм. Анх би хөгшинтэйгээ хоёр талаасаа гар хоосон л нэг гэрт орж байлаа. Одоо бол мянга гаруй малтай, сайхан л амьдарч байна. 
-Говьд мал маллахад хэцүү байх даа?
-Одоо ч дасчихаж дээ. Энэ нутагт ирээд хорин хэдэн жил мал маллаж байна шүү дээ. Би чинь уг нь урлагийн хүн. Дундговийн театрт 1982-1992 он хүртэл бүжигчин явлаа. Гэхдээ малчин ардын үр сад бидний генид энэ адуу мал их ойрхон  байдаг юм уу даа.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Ярилцсан танд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл Дорноговь аймгийн тусгай дугаар, 2014 он