Аймгийн Алдарт уяач Б.Нямсүрэн: Хурдан морины үнэнд гар татвал ер нь тусгүй

Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Б.Нямсүрэнтэй хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Таныг орон нутгийнхаа хамгийн ахмад настай уяачдын нэг гэж байсан. Нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?
-Би 1945 онд Цагаандэлгэр сумын төв дээр төрсөн, 71 настай. 4 дүгээр анги төгсөөд мал дээр гарч, бага хүүхэд байхаасаа эхлээд өдий болтол адуу маллаж, нутаг орондоо амьдарч байна. Үүнээс 20 гаруй жил нь нэгдлийн адуу малласан. Манай эцэг Батсүх гэж хүн 1950-аад оны үед нэгдлийн адуу маллаж байсан, нутаг усандаа нэртэй сайн адуучин хүн байлаа. Морь уургалдаг, булгиулдаг, эмнэг догшин адуунд эрэмгий байсан хүн дээ. Намайг дагуулаад олон жил адуунд явж, морь уясан. 1958 оны үед аавын маань дөрөв таван азарга адуу, нэг азаргандаа дөч тавиад адуутай, нийт 200 гаруй адууг нэгдэлд нийгэмчилж, би өөрөө тууж аваачиж тамгалуулж байсан. Би бол 16, 17 настайдаа нэгдлийн адуу авч 23 жил малласан, Цагаандэлгэр сумын “Шинэ эхлэлт” нэгдлийн “Замын улаан” бригадын малчин хүн.
-Нэгдлийн хичнээн тооны адуу маллаж байв?
-Анх 370 гаруй адуу 1963 оны 1 сарын 17-нд хүлээн авч маллаад, нэлээд өсгөж үржүүлээд хоёр, гурван ч удаа тасалж өөр хүмүүст өгсөн. Нэгдлийн адуу маллаж байхдаа адуу малын хорогдол дутагдал нэг ч гаргалгүй, аймгийн мэнд сүрэгтэн, аварга малчин болж байлаа.
-Таны маллаж байсан нэгдлийн адуунд ямар ямар хурдан хурц адуунууд байсан бэ?
-Манай эцэг бол Цагаандэлгэр сумандаа морь мал олонтой, сайн адуутай хүний тоонд л орно. Мөн Дашдоо гэж их хурдтай, улсын наадамд хоёр удаа очиж даага айрагдуулж, түрүүлгэсэн өвгөний адуу байлаа. Бас Тавхай Жамц, Сундуйн Дагва, Очир, Цог гэж сайн адуутай өвгөд байсан. Нэгдлийн адуунд айл бүр л адуугаа нийгэмчилсэн болохоор аль алиных нь хурдан адуунаас байсан даа. Миний хариулж байсан адуунд ч аль алинаас л байсан, бүр Говь-Угтаалд орчихсон Галт өвгөний адуунаас хүртэл байв шүү.
-Нэгдлийн тэр хурдан адуунаас уяж, хурдлуулж байв уу?
-Уяж байсаан. Би Дашдоо гуайн адууны эхтэй нэг морь олон айрагдуулж, түрүүлгэсэн. Миний өөрийн адуу гэвэл би 1978 онд Төв аймгийн Баянцагаан сумын Мөнхөө гэж хүнээс хязаалан хонгор азарга авч, хойтон жил соёолонд нь түрүүлгэж эхэлсэн дээ. Хонгор азарга миний адуу их сүлж, олон айрагдсан хурдан адуу байгаа юм. Тэр хонгор азарганы төл хонгор морьд, азарга гээд ер гарсан болгон нь хурдан байсан. Төлөөс нь Дэрэн сумын Сосорбарам гэж хүнд зарж байсан. Нэг жил тэр хонгор азарганы найман эр төл гарч байлаа. Өлзийбаатар гэж Аймгийн Алдарт уяач байсан талийгаач дүү маань миний хонгор азарганы төлүүдийг олон айрагдуулсан даа.
-Хонгор азаргаа анх авахдаа удам угшлыг нь асууж сурсан уу?
- Шарын Мөнхөөгийн адууны удам угшил бол Сүхбаатар аймгаас гаралтай юм гэнэ билээ. Хонгор азарганы эцэг цавьдар азарга Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын адуу. Эх нь Мөнхөөгийн өөрийнх нь адууны хонгор гүү байсан. Удам угшлыг нь сонсоод, тэр үрээг хараад л болмоор юм шиг санагдаад авсан. Миний хонгор надад ирээд сайн давхиж, олон айраг түрүү авсан. Над дээр ирэхээсээ өмнө Баянцагаанд шүдлэн үрээ уягдаж байсан юм билээ. Би ч авъя гэж авсан, тэр хүн ч өгье гэж өгсөн дөө.
-Тухайн үедээ ямар үнэ ханшаар авч байв?
-1978 онд хазааранд нь нэг морь өгөөд, таван хээлтэй гүү, тугалтай, бяруутай нэг үнээ, хоёр морь өгөөд авч байсан юм. Миний өгсөн мал хойтон жил нь нэлээд олон боллоо гээд их баярлаж байсан. Хурдан морины үнийг ханатал өгөөд, эзэн нь сэтгэл тэнүүн байвал тэр хэмжээгээр морь давхидаг юм байна гэж би боддог. Авъя гэсэн юмыг нь ерөөсөө ч татгалзаж болдоггүй эд дээ. Гар татах юм бол ер нь тусгүй.
-Хязаалан хонгор адуу шинэ нутагт ирээд эзнээ их олон баясгасан байх нь ээ?
-Соёолон жилээ манай суманд түрүүлж, хавчиг азарга Баянцагаанд очиж гуравт орсон. Долоон настай азарга Баянцагаанд зургаа, долоогоор, найман насандаа Цагаандэлгэр суманд түрүүлээд, есөн настай Говь-Угтаалын наадамд түрүүлсний дараа уягдаагүй нэлээд жил болсон. Тэрний төл бага хонгор азарга, хонгор морьд гарч ирээд амжилт залгаж, их айрагдаж, түрүүлсэн дээ. Нарийн гэдэсний түгжээ болоод засах гэж оролдоод чадалгүй, алчих юм болов уу гэж санаад, төлийг нь авъя гээд уяхаа байсан. Нарийн гэдэсний түгжээ бол барагтай гардаггүй юм билээ, бусад түгжээнүүд бол гарна л даа. Хар цав гэдэг усан дээр очоод ус уугаад байдаг байсан, тэрнийх юм уу гэж бодоод байгаа. Энд тэндээс ирсэн адуунууд божгоонд ойчоод байхад хонгор азарга, тэрний унага нь ч ойчдоггүй байсан. Тэр уснаас л болсон байх. 
-Хэдэн гүү өгдөг байсан бэ?
-Долоо, найман гүү өгдөг байсан. Олон эр унага гарсныг ихэнхийг нь морь болгосон. Хэд хэдэн сайн их морь гаргасан даа.
-Өөр хаанаас ямар угшлын хурд авч, адууныхаа удам угшлыг сайжруулж байсан бэ?
-Би Говь-Угтаалын хурдан морьтой Шаравжамц гээд өвгөнөөс хоёр ч азарга, хоёр гурван байдсан гүү авч байлаа. Тавхай Жамц өвгөнөөс бас гүү авсан. Төв аймгийн Баянцагаан сумаас ч зөндөө зөндөө. Баянцагаан чинь Монгол улсдаа хурдтай сумын л нэг. Авахын хувьд их авсан.
-Таны уясан морьдоос хонгор азаргаас илүү амжилт үзүүлсэн нь байгаа юу?
-Хонгор азарганы төл хонгор морь байгаа. 20 нас хүртлээ олон жил айрагдаж түрүүлсэн дээ, зайлуул. Ихэвчлэн түрүүлдэг, олон дайруулж байгаагүй адуу. Сүүлд нь 20 настай хариугүй эцэнхий юм зуданд онд ороод, наадамд ганцаараа зугтаасаар байгаад барианы тэнд бүдчиж гуравлаад, янцгаагаад үлдсэн. Түрүүлж явсан амьтан чинь хажуугаар нь хоёр морь дайрахаар бүдчээд янцгааж байгаа юм. 
-Аймгийнхаа баяр наадамд очиж наадаж байв уу?
-Аймгийн баяр наадамд би ганц удаа очоод бага хонгор азарганыхаа тавганд мод шаалгаад, хонгор морь муу уяатай 7, 8-аар давхиулсан.
-Таны хувьд хамгийн сайхан дурсамжтай наадам?
-Би нэг жил Цагаандэлгэр сумынхаа наадамд нэг түрүү, гурван аман хүзүү авч байсан. 1980-н хэдэн онд шиг санагдана. Их моринд хонгор морио түрүүлгэж, бага хонгор азаргаа аман хүзүүдүүлж, шүдлэн, хязаалан хоёр бас аман хүзүүдүүлсэн юм.
-Нутаг орныхоо сайн уяачдыг залгаламжлан морь уяж байгаа, таныхаар сайн гэж үнэлүүлэх хэмжээний ямар уяачид байна?
-Манай сумын залуучууд сайн уяж байна. Сайнбаяр, Билэгээ, Мөнхөө, Уламбаяр, Мягмардорж гээд залуучууд их сайн уяж байна, сайн ч давхиулж байгаа. Миний өөрийн нэг хүү байдаг, гэхдээ морь уяхгүй байна. Миний өөрийн чадал барагдаад морь уяхаа больсон. Нутгийн морь уяж байгаа залуучууд ганц нэг юм асууж ирдэг юмаа. Тэдэнд хэлж зөвлөөд явж байдаг хүн дээ.

"Тод магнай" сэтгүүл №66