Тайж удамт, хурдан адуут М.Энэбиш Алдарт


Хоёр зуун дамжин уяж хурдлуулсан хурдан хүлгэдээрээ нутаг орон, өвөг дээдсийнхээ нэрийг дуурсгасан нэгэн бол Монгол улсын Алдарт уяач М.Энэбиш агсан байлаа. Тэртээ 1950 онд Хулд сумын бага сургуулийг төгссөн бяцхан хүү адуу маллаж, ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж байв. Хүүхэд байхын л хурдан морины хорхойтой жаал явсан тэрээр өвөг дээдэс болох Хундага, Гончиг тайж, Сэрээтэр, Очир тойн нарынхаа уяж сойсон хурдан хүлгэдийг унаж хурдлуулдаг байсан ажээ. Одоогийн Дундговь аймгийн Хулд сумын баруун хойд талаар нутагтай Очир тойн, Гончиг тайж, Хундага тайж (Гомбожав) гэж найр наадамд дуртай, аль аль нь хурдан хурц морьдтой, шагай сур харвацгаадаг наадамч улс явсан гэх. Нэгэн цагт Өмнөговийн наадмуудад тун ч одтой наадчихдаг, таван үедээ хурдан адуутай тэдний тухай хууччуул түүх дэлгэн ярих нь олонтаа. Нийтлэлийн баатар маань Хундага хэмээх Гомбожавын том охин Маамын хүү болон морин жилнээ мэндэлжээ.
Түүний уяаны эрдмийн шанг татсан хүн бол нагац ах Очирын Чагнаадорж буюу олны өгсөн нэр нь Мангаа өвгөн. Хавар гараад наадам найр хэсээд намартаа дээл нь гандчихсан, аяншиж ядарсан нэгэн гэрээдээ ирнэ. Ёстой л морины төлөө сэтгэл зүрхээ зориулсан нэгэн асан гэж байгаа. Хурдны голомт Бараат, Баянцагаан руу наадамлаж, хүнээс адуу аваад түрүүлгэж л байдаг, дараагийн наадам дээр зарж л байдаг хийморилог эр бол Энэбиш уяачийн багш байв. Шавийн эрдэм багшаас гэдэг дээ. Залуу уяач анх удаа сумандаа дөрвөн морьтой ирж уралдуулаад хоёр түрүүлж, хоёр айрагдсан нь удмын нэрийг дуурсгах их амжилтын гараа байлаа. Үүний дараа нь сумандаа найман морь уяж мордуулаад долоон айраг, түрүү авч, нэг нь долоод хурдалсан нь ёстой л аз од гийсэн өдрүүдийн нэг байж урмын галд цучил нэмэх нь тэр. Ийнхүү амжилтандаа урамшсан хүү Төв аймгийн Баянцагаан, Хэнтий, Дорноговь аймаг хүртэл явж эртний их хурдтай "Боржигон"-оос адуу авчирч өөрийн адууныхаа цусыг холдуулж, сайжруулах болсоор илүү их амжилт гаргах болжээ. Үүгээр зогсохгүй Эрдэнэдалай, Дэлгэрхангай, Цагаан-Овоо, Луус, Өлзийт сумд, Өмнөговь аймгийн Цогт-Овоо, Цогтцэций, Манлай сумдын наадмуудад өөрийн уяж сойсон хурдан хүлгэдээрээ гайхуулж явлаа. Ер нь түүний уяж сойн хурдлуулсан цуутай хурдан ажнай нэгээр тогтохгүй.
80 аад оны эх. Дундговийн баруун талд олон түрүүлж айрагдсан зээрд азарга бол Манлай уяач Содномпилын их хүрэнгийн төл бөгөөд орон нутгийнхаа адууны чанарыг мэдэгдэхүйц сайжруулсан юм. Хурдан зээрд сумдад 4 түрүүлж, 9 айрагдан улсын наадамд 1983 онд 521 азарганаас 83-т оржээ. Энэ азаргатай нэгэн үед Баянцагааны хул хээр гэж Мангаагийн авчирсан бага гурван насандаа түрүү алдаагүй бие жижигтэй сайн азарга байв. Хул хээр Баянцагааны хөнхөр Батбуянгийн унаган адуу байжээ. Энэ хоёрын үр удам нийлж сүүлийн үеийн алдарт хурдууд нь гарч, унаган адууныхаа уяаны онцлогт ихэд гаршиж, хул голдуу морьдоо гарамгай уяж байсан юм. Эхэндээ гүзээ хээр, цагаан хул зэрэг авмал их насны морьдоороо нааддаг байсан бол сүүлдээ өөрийнх нь унаган адуунуудаараа нааддаг болж.
Хурдан зээрдийн төл Тогоруу хул нь сумдад тав түрүүлж, тав айрагдсан нутаг орондоо нэрээ гаргасан хурдан адуу байлаа. Ид үедээ түрүү, аман хүзүүнд л давхидаг байсан гэх. Даагандаа улсын наадамд мордуулсан ч санаанд хүртэл хурдлаагүй ч шүдлэндээ сумын наадамд арвын дотор иржээ. Харин хязааландаа аман хүзүүдэж, Өлзийтөд түрүүлж, соёолондоо дахин Өлзийтөд түрүүлж, нийлсэн хойноо олонтаа түрүү магнайд давхисан байдаг юм. 1996 онд 15 настайдаа Хулдын түмэн адуугаар л дөрөвт, үүнээс жилийн дараа Зава Дамдины 130 жилийн ойд есөөр, хойтон нь болсон Хархорины анхны “Их хурд”-д тоосоо өргөж байлаа.
Ийнхүү Тогоруун хурдыг үргэлжлүүлэн зээрд морь хурдлах нь тэр. Дэлгэрхангайд хоёр, Хулдад тус тус түрүүлээд байсан ч хөлгүй болчихсон юм билээ. Энэ хоёр их настай нэгэн үед уралдаж байсан Баянцагааны хул хээрийн төл хамар цагаан хул морь нь Цогт-Овоод түрүүлж, Дэлгэрхангай, Луус, Хулдад айрагдсан бол нутгийн Олзвой уяачаас авсан сартай хонгор Луус Хулдад нэг нэг айрагдсан байдаг.
2001 онд Өмнөговь аймийн 70 жилийн ойд бага хул морь, зээрд азарга хоёроо айрагдуулсан. Бага хул соёолондоо Хулдын 70 жилийн ойд түрүүлж, нийлсэн хойноо говийн бүсийн гурван их даншиг наадамд арвын дотор давхиж сум орон нутагтаа хоёр түрүүлж 8 айрагдсан сайн морь байлаа. Хамгийн сүүлд 17 настайдаа Хулддаа аман хүзүүджээ. Ер нь түүний морьдын цувааг харж байхад цагаан хул, тогоруу хул, бага хул, хамар цагаан хул, Доржхоролын хул, мөн бага насанд нь айрагдуулж байсан үрээнүүд гээд гээд нийт арав гаруй хурдан хул морь байжээ.
Хамгийн сүүлд Эрдэнэдалайн онцгой Батдэлгэрийн адууны гаралтай хурдан хүрэн азаргыг хэд хэдэн хүнээс дамжуулж байж аван 2003 оны Говь шанхын их даншиг наадамд тавлуулж, хойтон нь Дундговь аймгийн наадамд айргийн дөрөвт давхиулсан түүхтэй. Энэ азарга сумандаа 2005 онд түрүүлсэн. Ар халхын их уяач Гарамжав агсан нэгэнтээ “Их азтай хүлгийн тэнгэртэй хүнд цөөн хэдэн хурд заяана” хэмээж байсан юм. Аливаа уяачийн морь айрагдуулж түрүүлсэн он жилүүд зарим жилд тасарч зарим жил олон айраг түрүү авсан байдаг. Харин Энэбиш уяач насан туршдаа хурд нь харилгүй наадсанаараа онцлог.
Зэргэлдээ аймаг сумдаас адуу авчирч адууныхаа угшил угсааг сайжруулж цусыг байнга холдуулж, найз нөхөд, нутгийнхандаа өөрийн хурдны удмаас бэлэглэж, хурдаа түгээдэг байлаа. Хулдын нутгийн унаган тодорсон хурдан хүлгүүд ямар нэг шижмээр энэ хүнтэй холбогддог юм. 2002 онд хүнд өвчинд нэрвэгдсэн ч хүлгийн хишиг тэнгэр ивээж ард нь гарсан төдийгүй хонин жилийн цагаан сараар улсын Алдарт уяач цолыг хүртсэн юм.
О.Наранбаатар


3 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн сонгомол бага насанд Х.Бат-Эрдэнийн…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн дааганы уралдаанд М.Цэрэнжавын хээр…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дээд насанд С.Баярсайханы …
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Я.Содбаатарын бор соёолон түрүүллээ
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн их насанд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зэ…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Д.Батбаярын Түмт хээр азарга түрүүлж…
-
2024 оны 8-р сарын 01 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Г.Ганб…
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд П.Баярбатын бор хязаалан түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд Г.Энхбатын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдааны сонгом…
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойн сонгомол дунд насанд…
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдааны сонгом…
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойн сонгомол дээд насанд…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойд О.Баасанцэрэнгийн хү…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдаанд Э.Бат-…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойд Ц.Амарсанаагийн хонг…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд "Говьшанхын хурд-7" уралдаанд Д.Отгонлхагвын хүрэн…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойд Б.Отгонсэлэнгийн Ава…
-
2024 оны 7-р сарын 27 -нд "Говьшанхын хурд-7" уралдаанд Д.Отгонлхагвын Солон…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Говийн бүсэд Ч.Батжаргалын халтар даага түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Төвийн бүсийн сонгомол бага ангилалд Х.Цогтсайханы…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Хангайн бүсэд Ч.Уламбаярын хээр соёолон түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Говийн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Б.Норов…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Төвийн бүсийн сонгомол дунд насанд Б.Бат-Өлзийн ха…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд "Говьшанх-7" говийн бүсийн уралдаанд Ц.Амарсанааги…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Ламын Гэгээний 385 жилийн ойд Ч.Болд-Эрдэнийн халт…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд Төвийн бүсийн уралдааны сонгомол дээд насанд С.Бая…
-
2024 оны 7-р сарын 26 -нд "Говьшанхын хурд-7" уралдаанд Б.Пүрэвжаргалын хүрэ…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол бага ангилалд Х.Гарь…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол бага ангилалд 106 да…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол дунд ангилалд эхний …
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол дунд насны уралдаанд…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол дунд насанд 65 хурда…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол дээд насанд эхний 10…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд АХ-ын 103 жилийн ойн сонгомол дээд насанд С.Баярса…
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд насанд 79 хурдан хүлэг бүртгүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 13 -нд Цоллооч хүүд Д.Чулуунбат Тод манлай даага амлав
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан хурдан д…
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд Х.Улам-Өрнөхийн хээр даага тү…
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд 258 даага бүртгүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан хурдан с…
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд Уралдаанч Б.Энх-Очир: Захаар нь дайрч ороод Нандин…
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд Хишиг-Очирын Бөхбатын хүрэн с…
-
2024 оны 7-р сарын 12 -нд 217 соёолон бүртгүүлж, 152 нь гараа руу хөдөлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан их насны…
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд Б.Ерөөлтийн халтар морь түрүү…
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд 228 их насны морь бүртгүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан хурдан а…
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд АХ-ын 103 жилийн ойд С.Гал-Эрдэнийн Нандин хонгор …
-
2024 оны 7-р сарын 11 -нд 192 азарга бүртгүүлжээ
66.181.161.63
Сайхан буурал байлаа.
Reply202.126.89.162
Хайртай аавын минь тухай сайхан нийтлэл бичжээ.баярлалаа
Reply202.131.246.66
Миний өвөө мундаг шүү
Reply