Сүлд цэнгэх наадам

Чингисийн цагаан тугийг тахигч харуулын буюу Элжгэн халхчуул баруун хойд хил хязгаарыг төвшитгөн тохинуулахдаа сүр хүчийг үзүүлэн сүлд хийморио сэргээж, “Сүлд цэнгэх” тахилга наадам хийдэг уламжлалтай байжээ. Чингис хааны цагаан сүлдийг тахиж жил бүр “Сүлд цэнгэх” наадам хийдэг уламжлал нь олон шилдэг уяачид, сайн морь төрүүлэн гаргах эх уурхай болж иржээ. Элжгэний ноёд Чингис хаанаа цагаан сүлдийг жилд нэг удаа ил гаргаж ард олондоо үзүүлж хийморь золбоог сэргээн шамдагтайхан наадмаа үе үедээ тасалдуулалгүй зохиосоор иржээ. Ханхөхийн нуруунаас сайн бөх, морь төрөх учиртай хэмэээн үзэж “Сүлд цэнгэх” наадамд түрүүлсэн морийг 60 хургаар үнэлэн хошуу ноёнд өргүүлж, харц ядуусаа хөхүүлдэг байжээ. Энэ уламжлалыг хоёр талтай тайлбарлах боловч ардынхаа амжиргааг дээшлүүлэх, сайн хүлэгч, хүлэг морьдыг олноор төрүүлж, найр наадмаа хөгжөөх арга болж байжээ. Нэгэн жилийн сүлд цэнгэх наадмаар морь таниач хэмээн алдаршисан зайсан Барханаг уяж засан байсан хүрэн морийг шинжээд:
- Энэ жил таны морь түрүүлж, минийх аман хүзүүдэх юм байна гэхэд морио өргүүлж алдахаас айсан Буянжаргал:
- Тэгвэл уралдуулахаа больё гэхэд
- За яамай даа, би 60 хургатай болох нь аштай юу даа гэсэн гэдэг. Тэр жилийн сүлд цэнгэх
наадамд үнэхээр зайсан Барханагийн морь түрүүлсэн гэдэг. Чингис хааны цагаан сүлдийг олон үе дамжин “Тугчийнхан” хадгалж, Ханхөхий овоо, Цагаан нуурын овоо, Чандманий овоо тахиж, төгсгөлд нь “Сайвар халтар” дууг дуулж байжээ.  Бадаргуулт төрийн 28-оны намрын дунд сарын шинийн зургаанд Цагаан нуурын овоог байгуулж, 64 бөх барилдуулж, гурван насны морь уралдуулж, хошуу хотлоор хуран цугларч найрлан цэнгэлдэх дор Лу жанжин гүн овоондоо зориулан “Хан сайхан” хэмээх дуу үүсгэж ая барин, билэг ерөөлөөр магнай, дугшаа морины цол зохиожээ.
Магнай их морины цол
Төв их төрийн билэг
Түвшин дэлгэрэнгүй наадам цэнгэлийн дундаас
Түмэн олон агтны дотроос
Төгс шинж бүрдсэн
Түгээмэл өлзийт жавхлант хүлэг
Гийгүүлэгч шажин төрдөө чимэг болсон
Хишиг буяныг дэлгэрүүлэгч
Хийморь цогийг бадруулагч
Хүслийг хангагч хийн хүлэг
Арвин хүч бүрдсэн
Арслан, барсын идээр довтлогч
Уудам их талыг
Удалгүй туулагч ачийн хүлэг
Гал цахилгаан мэт довтлогч
Гайхамшигт заль төгссөн
Гарьд, луугийн өд дэвлэгээр
Газрын холоос тасархай түрүүлэгч
Галиваан дуут сонин баясгалант
Идэр өлзийт хүлэг
Олон түмэн эх ээ
Энэ цолноос Ханхөхийн магнай хурдан хүлгийг хийморь дуу буюу “хүслийг хангагч хийн хүлэг” хэмээн өргөмжилжээ. Мөн хурдан хүлгийн далд шинж болжморын жиргээ мэт янцгаалтыг “галиваан дуут сонин  баясгалант” хэмээн онцгой оноож цололжээ.
Магнай соёолонгийн цол
Хаан эзэн Чингисийн тогтоосон
Халх монголын нийтийн наадам цэнгэлийн дундаас
Халин дэвэн нисэгч хангарьд мэт эрдэнийн хүлэг
Дэлгэрсэн төрдөө чимэг болсон
Дэлхий даяр гийгүүлэгч
Тэнгэр, дэлхийн эзнийг дэгжүүлэн баясгуулагч
Дэллэн дуурсгагч луу мэт хийн хүлэг
Өндөр сайхан Ханхөхийдээ тахил болсон
Өлзийт өнөр баян буян хишгийг бадруулагч
Үсрэн довтлогч барс адил үлэмж баатар
Үүрдийн жаргал өлзийт хүлэг
Арвин хүч бүрдсэн арслангийн шинжтэй
Аварга их чадалтай асар идэр өлзийт хүлэг
Олон түмэн эх ээ
Ер нь Лу жанжин гүн магнай хүлгсийн цолыг цэцлэхдээ шашны сургааль хийморийн магтаалд тулгуурлан гарьд, луу, арслан, барстай хурдан хүлэгсээ жишин магтан дуулсан байна.
Магнай хязаалан, шүдлэнгийн цол
Түвшин төрдөө чимэг болсон
Төгс дэлгэрэнгүй наадамдаа
Дүүгүүлэн түрүүлдэг
Түмний тэргүүн
Мянганы эх
Ширүүн сум
Дуут мөндөр
Ид шонхор
Жавхлан хүлэг
Дугшаа их морины цол
Хас их төрийн билэг
Хамагт алдаршсан эрхэм баяртаа
Хан хөхийдөө чимэг болсон
Хамаг олондоо өлзий болсон
Хан харц даярт ивээлтэй ханашгүй мэндийн баяртаа
Өсөх жаргал өлзийт айзмаа
Дугшаа соёолонгийн цол
Энэ өдрийн тахилгын
Их баяр наадамдаа
Ирсэн хурсан олны өмнө
Эрхэм шинж бүрдсэн
Эрдэнийн айзам аа         

"Монголын хурдан морины домог, түүх" ном