Соён хээр

Зүүнтурууны уяач, морь таниач Сундуй шинжин байж , “Сан адуу”-наас шилэн бариулсан хязаалан үрээгээ бүдүүн морины хөлнөөс толгойгоор нь аргамжиж байгаад ороооцолдуулан унагаж, буруу ташааг цөмөлж татанхай болгосон аж. Энэ гэмтлээс шалтгаалан баруун хойд хөлөө гадагшаа даялан давхих болсноор “соён” буюу доголон хээр гэдэг нэрийг авжээ. Гэмтэл нь эдгэрсэн Соён хээр соёолонгийн хурд нь хариагүй болохыг мэдэрч уяж засан Зүүнговийн наадамд уралдуулан айрагдуулжээ. Ийнхүү хүч тэнхээтэй, хурдан хурц, их насны сайн морь гарч ирж байгааг магтацгааж, “дөрвөн хөлтэй байсан бол юунд ч гүйцэгдэхгүй хурдлах хүлэг аж” гэцгээн олон даяар ам сайтай, ихэд бэлэгшээн өхөөрдөж мялаасан гэдэг. 1990-ээд онуудад “Соён хээр” морь их насанд нийлээд Увс аймгийн Зүүнговь, Баруунтуруун, Хяргас, Завхан аймгийн Сонгино, Яруу сумдын их ойнуудад дарааллан түрүүлжээ. Яруугийн баяраар доголон хээр морь тариг дундуур зам товчилсон 300-аад морьдыг нэвтлэн, “Сар хайрханы морин эрдэнийн баторшил наадмын түрүү” Завханы Дөрвөлжин сумын Туяагийн халиун, Тэлмэнгийн бор зэрэг цуутай хурдуудыг нэхэн дийлж, тасархай хол тасран түрүүлж алдраа цуурайтуулан, баруун хойд бүсдээ гүйцэгдэшгүй хурдан хүлэг гэгдэх болоод байсан юм. 1998 онд Хархоринд болсон “Их хурд” уралдаанд 12 настай Соён хээр морийг 1000 гаруй км замыг хөлөөр туулан авчирсан байлаа. Тэгээд их сунгааг газар дээр нь хийхэд тэр уралдаанд хожим айрагдсан нутаг нэгт “Гангаа улаан” бор мориныхоо өмнө гишгээд байсан гэдэг. Их хурд уралдааны гарааны зурхайд хүрээд, морьдыг эргүүлэх явцад доголсон хээр морь хий гишгэн таварцаглаж унаад босоход хүүхэд нь оочин үлджээ. Соён хээр морь олон морьдын тоосноос дайжин гараанаас цааш хульжсан байна. Ингээд бүх зүйл дуусчээ. Хэрэв тэгш сайхан гишигдэгсэн байсан бол нутгийн бор мориныхоо хамт айрагдах боломжтой байсан гэдэг. Баруун монголын цуут хурдан хүлэг “Соён хээр” морь бол хандгай мэт дүүлэн давхидаг ховорхон тохиох ухнан шинжтэй, толгойгоо хоёр тийш мөрлөн, хазаар даран сайварладаг, сайхан шар хээр зүстэй, дэл сүүл өтгөвтөр, ширхэг нарийн, сагаг босоо, толгой том, хамар монхор, доод уруул их дордгор, туурай агуу, тураг биетэй, олон яс уулзахад голын бяртай, мундаа өндөр, сэрвээний урдуур хотгор, гурван овоо тэгш, цээж болоод бөгсний бяр тэнцүүхэн хүлэг эрдэнэ хэмээжүхэй.

"Монголын хурдан морины домог, түүх" номноос