Дархадын хотгорт дархлагдсан эр

Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сум хэзээнээс бөхөөрөө алдартай нутаг юм. Гурван удаа зургаалсан, манлай харцага Гунгаагийн Элбэг, бяртай, аралтай начин Бямбажавын Бадрал нарын унаган нутаг, дархад зоны дундаас олон сайхан хүчтэн төржээ. Тэдний нэгэн гол төлөөлөл нь аймгийн хүчит начин Мяндалын Батцэнгэл юм.
Тэрээр нэгэн мянга есөн зуун тавин найман оны нохой жил Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сумын нутаг, Балбирагийн голд мэндэлжээ. Бага залуугаасаа барилдах сонирхолтой байсан тэрээр наймдугаар анги төгссөн зунаа буюу 1975 онд Улаан-Уул сумынхаа баяр наадамд зодоглон барилдаж аймгийн заан Г.Баатараар тав даван шөвгөрч сумын начин цолд хүрчээ. Түүний хойтон жил бие хаа өсч, бяр хүч нэмэгдэн наадамд зодоглосон ч урд онд начны даваанд орхисон аймгийн заан Г.Баатарт дахин амлуулж өвдөг шороодсон байна.
Хоёр жилийн ард хорин настай зодоглож сумын начин Ц.Лааганжав, сумын заан Л.Баярмагнай нараар зургаа долоо даван түрүүлж “сумын заан” хэмээх эрхэм цолд хүрч ус нутгийнхнаа баярлуулжээ. Түүнийхээ хойтон жил Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын баяр наадамд аймгийн заан Өнөрөөг орхин түрүүлж заан цолоо баталсан бөгөөд наадмын дараа болсон атарчдын өдрийн барилдаанд үзүүрлэсэн гэдэг. Улмаар ардын хувьсгалын түүхт 60 жилийн ойгоор Рашаант суманд ажиллаж амьдарч ахуйдаа Архангай аймгийн арслан Чагдагийн Содбаатар, Тариалан сумын харьяат аймгийн заан Б.Шаравдорж нараар долоо даван түрүүлж сумын наадмын гурав дахь түрүүгээ авсан байна.
1982 онд болсон Хөвсгөл аймгийн аварга шалгаруулах барилдаанд сумын заан М.Батцэнгэл сайхан барилдаж, үзэгч олноо баясгасаар 19 даваа авч, аймгийн начин цолын болзол хангасан төдийгүй “уран барилдааны шагнал” авчээ. Аймгийн начин цол хүртсэн намраа Архангай аймагт болсон “Түмэн тугалын баяр”-т 128 бөх барилдахад аймгийн арслан Ч.Чойжамба, аймгийн заан Д.Даваа нарыг шороодуулан түрүүлж начин цолондоо эзэн гэдгээ батлан харуулсан байна.
Хойтон жилийнх нь аймгийн аваргаар начин цолоо ахиулах найдвар тавин очсон хэдий ч ахин начны болзлыг давтаж, мөн “уран барилдааны шагнал” хүртсэн байна. Зун нь Рашаант суманд зодоглож сумын заан Д.Мөнхжаргал, цэргийн начин Б.Мишигдорж нараар долоо даван түрүүлсэн байна. Тухайн онуудад М.Батцэнгэл начин Рашаант суманд ажиллаж амьдарч байжээ.
1986 онд улс хувьсгалын 65 жилийн ойн наадмаар Мяндалын Батцэнгэл төрөлх сумынхаа наадамд зодоглож сумын заан Л.Баярмагнай, цэргийн начин Д.Хүрэлчулуун нараар долоо даван сумынхаа баяр наадам хоёр дахь удаагаа манлайлжээ. Тэр жил аймгийн начин Батцэнгэлийн төрсөн дүү сумын начин Батбаяр с.з Л.Пүрэвжий, с.з М.Батсуурь нарыг өвдөг шороодуулан шөвгөрөөд үзүүр бөх ц.н Д.Хүрэлчулуунд унасан байна. Энэ наадмаар нэгэн сонирхолтой тохиол гарчээ. Наадмын их шөвөгт үлдсэн сумын начин М.Батбаярын өвдөг шороодуулсан с.з Л.Пүрэвжий, с.з М.Батсуурь нар нь сумынхаа баяр наадамд олон удаа түрүүлсэн бөхчүүд бөгөөд төрсөн ах М.Батцэнгэлийг нь ч мөн цөөнгүй удаа давсан бөхчүүд байсан байна. Ахынхаа өмнөөс нь дүү нь “даага нэхсэн” бол түрүү үзүүрт ах М.Батцэнгэл нь их шөвөгт дүүг нь унагасан ц.н Д.Хүрэлчулуунаас дүүгээ төлөөлж “даага нэхэн” давжээ.
1987 онд сумынхаа наадмаар с.н З.Амараа, с.з Л.Баярмагнай нараар долоо даван сумын баяр наадмын зургаа дахь түрүүгээ хүртсэн байна. Мөн сумандаа хоёр ч үзүүрлэж, өөрийн болоод бусад сумдад дөрвөнтөө шөвгөрчээ. Чөлөөт, жүдо, самбо бөхөөр аймагтаа олон удаа түрүүлсэн бөгөөд таван аймгийн бүсийн тэмцээнд хоёр ч удаа манлайлж, улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртэж байсан гэдэг
Ид залуудаа тэгш сайхан биетэй, хурц түргэн барилдаантай байсан бөгөөд сэнжигнээс халж сэлж тахимдах, тохой сөхөж хавирах, хүчтэй гуд татах дархан мэхтэй бөх байжээ. Начин 1983 онд Рашаант сумын наадмын долоогийн даваанд ц.н Б.Мишигдоржийг давсан барилдаанаараа тун их бахархах бөгөөд “Цэргийн начинг хөдөлгөөн дундаа хүчтэй дугтрахад гутлынх нь ул нуруун дээр минь гарч ирээд унасан юм даг. Би өөрөө ч юу болсныг ойлгоогүй. Шуундаа жаахан юмтай байсных биз” хэмээн өгүүлжээ. Мөн тэрээр аймгийн аварга шалгаруулах барилдаанд таван удаа начны болзол биелүүлж байсан нь аймгийн начин цолдоо аргагүй эзэн нь байсны гэрч юм.
Мяндалын Батцэнгэл начин малын эмч мэргэжилтэй бөгөөд аймаг орон нутагтаа 30 гаруй жил мэргэжлээрээ ажиллахдаа 1992 онд аймгийн аварга малын эмч болж байв.
Начны гэргий Буянжаргал Увс аймгийн Малчин сумын уугуул бөгөөд Монгол улсын уран барилдаант заан Өлзийн Тулгаа, улсын начин Сумъяа нартай садан төрлийн хүмүүс аж. Начин эхнэртэйгээ оюутны ширээнээс танилцаж гэр бүл болсон бөгөөд өдгөөг хүртэл төрсөн нутагтаа малын эмчээ хийсээр аж төрж байна.
Түүний хоёр хүү 2009 онд Арбулаг, Жаргалант сумдын наадамд тус бүр тав даван шөвгөрч “сумын начин” цолд хүрч аавынхаа магнайг тэнийлгэсэн гэдэг. Том хүү Хишигбат нь Арбулаг сумын наадамд с.з С.Үүртуяа, а.н Г.Батхуяг, с.з Н.Батзаяа нарыг даван шөвгөрсөн бол бага хүү Болд нь Жаргалант суманд с.н Амартайван, с.з Т.Мөнхбаатар, с.з Д.Одгэрэл нарыг шороодуулан шөвгөрч начин цолд хүрсэн байна. Батцэнгэлийн Хишигбат начин цол хүртсэн ондоо сумынхаа баяр наадамд мөн тав даван шөвгөрч начин цолоо баталсан бол түүнээс хойш Түнэл, Баянзүрх, Хатгал сумдын баяр наадамд тус бүр тав даван шөвгөрч начин цолоо дөрвөнтөө батлаж, таван сумын наадамд шөвгөрсөн байна. Магадгүй сумын наадамд тав шөвгөрсөн начин, тэр дундаа таван өөр сумд шөвгөрсөн начин тийм ч олон байхгүй болов уу. Аав нь аймгийн аваргад таван шөвөгтэй бол хүү нь сумын наадамд таван шөвөг авчээ. Мөн бага хүү с.н Б.Болд нь өсвөр багаасаа сайн барилдаж ирсэн бөгөөд сүүлийн хэдэн жил эрдэм номын мөр хөөж тогтмол барилдахгүй байгаа аж.
М.Батцэнгэл начны төрсөн дүү Батбаяр нь сумын заан цолтой бөгөөд түүний хүү Цэвээнравдан, Дармаабазар нар мөн сумын заан цолтой бөхчүүд юм.
Нэгэн удмаас төрсөн олон цолтны манлай, дархадын хотгорын “дархлагдсан” бөхчүүдийн нэг аймгийн начин Мяндалын Батцэнгэлийн талаар товч өгүүлэхэд ийм байна.
Т.Түмэндэмбэрэл