МУГЖ Г.Батбаяр: Морины дуу дуулахад уяхын дайтай хүч гардаг

Хар дэл бэйсийн унага
Харайн дүүлэхийг нь үзвэл дээ
Хархираа шувууны сүртэй л гэнэ
Хаа эртний мэргэд дээдсээс
Хадгалж ирсэн удам л гэнэ
 Хардэл бэйсийн унага нь унага нь унага нь ээ
 Халхын голдоо заяагаар төрсөн ажнай, ажнай хүлэг ээ
Хуйлран дэгдэхийг нь үзвэл дээ
Хулан чихтийн хурдтай л гэнэ
Хуучин цагийн өвгөн н?ёны
Хувилгаа эрдмийн нууц л гэнэ
Хардэл бэйсийн унага нь унага нь унага нь ээ
 Халхын голдоо заяагаар төрсөн ажнай, ажнай хүлэг ээ
Эргэн уралдахыг нь үзвэл дээ
Эрчилсэн тоосон дунд л гэнэ
Энэ л үеийн алдарт уяачийн
Эвлүүлэн сойсон морь л гэнэ
Хардэл бэйсийн унага нь унага нь унага нь ээ
 Халхын голдоо заяагаар төрсөн ажнай, ажнай хүлэг ээ
Ийм нэгэн дуу Гэнингийн Батбаяр гавьяатаар овоглоод гуч орчим жил болох гэж байна. Батбаярын  урлагтай амьдралаа холбосон 30 орчим жилд тэрээр “Хардэл бэйсийн унага”-тайгаа хурдалсаар өнөөдрийг хүрчээ. Түүхэнд нэрээ мөнхлөн үлдээсэн Хардэл бэйсийн унага он цагийн уртад үлдэж хоцролгүй гавьяаттай заяа холбон ийнхүү тэмүүлсээр байгаа нь гайхалтай. Яруу найрагч, зураач Саруулбуянгийн шүлэг “Хардэл бэйсийн унага” дууг авах гэж Гавьяат долоо хоног хойноос нь хөөцөлдсөн гэдэг. Ёстой л галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй залуу насаа гэж. Уран бүтээлийн няцашгүй эрэл хайгуул, урам зоригоор дүүрэн залуу нас энэхүү алдарт хүлэгтэй холбоотой. Ямартаа л “хүмүүс ер нь энэ дууг сонсохгүйгээр намайг явуулдаггүй юм” гэж Г.Батбаяр гавьяат учирлаж байхав. Түүнд энэ дуугаа дуулаагүй цаг мөч гэж байхгүй гэх. Эндээс эхлээд л "Ээжээ зоръё", "Түрүү магнай", “Гал шарын унага", "Адуучин миний жаргал" үргэлжилнэ.
Хөдөөгийн шавилхан цэрэг анх "Хязгаарын дуу бүжгийн чуулга-"ын 50 жилийн ойн концертонд оролцон дуулжээ. Угийн урлагт хайртай хүүгийн урмыг сэргээсэн энэ тоглолт түүнийг улируулж орхисон гэдэг. Ингэж л урлагийн зам Батбаяр хүүд цэлийтэл үүдээ нээж, тухайн үеийн зургаан сарын дуучны курсэд элсэн оржээ. Түүнээс хойш олон олон жилийг ардаа үдсэн байна. Харин Бүх цэргийн эрдмийн чуулгад бол 1994 оноос хойш уран бүтээл хийж байгаа юм.
Дуучин Батбаярын аав Гэнин Увс аймгийн Малчин сумын уугуул. Харин ээж Аюуш нь Ховд аймгийн Цэцэг суманд төржээ. Аав Гэнин нь насаараа боловсролын байгууллагад ажилласан сэхээтэн хүн. Харин хүүгийн урлагийн авьяас ээжийн талаас эхтэй гэнэ. Түүний өвөө Ховд аймгийн уртын дууч Жанглай гэх сайхан буурай байжээ. Уртын дуу маш сайхан дуулдаг, авьяастай өвөөгийн “юм” хүүд байна гэдгийг хөдөөгийн гярхай буурлууд аль эрт танин өөр хоорондоо ярьж суудаг байсан гэдэг. Өдгөө гавьяатын удмыг залган охин Сонгууль нь урлагийн хүн болжээ. Энд сонирхуулахад сонгуулийн өдөр төрсөн болохоор “Морины” энэ эрхэм охиндоо ийн нэр хайрласан байх ажээ. Сонгууль СУИС-ийг төгсжээ. Аав охин хоёр хамтарсан тоглолтын төлөвлөгөөтэй байгаа ч хараахан хэрэгжээгүй л байгаа ажээ.  Тэрээр гурван охинтой. Гавьяатын гэргий М.Анхтуяа багш мэргэжилтэй нэгэн байдаг.
Монгол орны 21 аймагт тоглолтоор очих бүрт түүний фенүүд гайхалтай бэлэг барин угтана. Гавьяат ч аяны замд гарсан он жилүүдээ дурсах тун дуртай. Хөдөөгийн үзэгч түмний тунгалаг сэтгэл, хөх тэнгэр, агаар салхи, байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн уул, уснаас энерги авч, сэтгэлийн цэнгэл эдлэнэ гэдэг дуучин надад тохиох баярт мөчүүдийн нэг гэж ирээд л ярина даа. Тэрээр нэгэн хэсэг эрүүл мэндийн шалтгаанаас болоод арваад жил хөдөө нутгийг, ялангуяа алс холын аймгуудад  суугаа фенүүддээ уран бүтээлээ хүргэж чадаагүй юм. Мэдээж хэцүү бүхэн ард үлдэж, тэрээр уран бүтээлийн их ажилдаа орсныг сонсоод баярлах хүмүүс дэндүү бүр дэндүү олон байсан юм. Ямартаа л тоглолтоор ирнэ гэдгийг нь дам сонссон сумын төвийн залуучууд мотоцикльдоо гэргий хүүхдээ сундлан аймгийн төв рүүгээ давхиад ирчихсэн товлосон цагийг догдлон хүлээж сууна гээч. Үүнийг харсан нийтлэлийн баатар өөрийн эрхгүй самсаа шархируулан уйлсан гэдэг. “Урлагт хайртай, хүлэг морио дээдлэн шүтдэг ард түмний минь халуун дулаан сэтгэл л намайг хөл дээр минь босгож өдий зэрэгтэй авч яваа юм” гэж тэр ярина.
Хэзээнээс л мориндоо хайртай монгол түмэн маань морины дуучид ч бас их хайртай. Уран бүтээлийг нь шимтэн сонсохын хажуугаар баримлаар урласан бүтээлүүд, зураасан зураг, адууны хайчилбар гээд л юу байгаагаа сэтгэл харамгүй дэлгэнэ. За тэгээд уургын хуйв, суран бугуйл, мөнгөн хазаар гээд л дурсгалын зүйлийн тоо хол даваад байгаа аж. Нэгэн удаа Хөвсгөл аймгийн үзэгч олонд уран бүтээлээ толилуулж байтал ахимагдуухан настай хөгшин олны дундуур зүссээр яваад тайзан дээр гараад ирж гэнэ. Хоёр гартаа суран бугуйл эвхээд барьчихсан, дэлгэмэл баранзад хадаг, хэдэн чихэр, “Сундуйн жүд” бурхны номтой Батбаярт барьжээ. Анх хараад ёстой л шоконд орсон гэх. Мөн том хүндэтгэл шүү. За бас Өвөрхангай аймагт тоглож байхад нэгэн залуу "Таны ирлээ гэсэн сураг дуулаад малаа хотлуулчихаад давхиж ирлээ" хэмээгээд унаж явсан мориныхоо хазаарыг бэлэглэж байжээ. Тэрхүү цул мөнгөн хазаарыг нь Батбаяр гавьяат цагаан хадганд боогоод гэрийнхээ хойморт залсан байдаг юм байна лээ. Тэрээр хурдан морь эр хүний хийморь лундааг дандаа л сэргээж явдаг буянтай амьтан даа гэж ярина. Өдгөө 100 гаруй морины дуутай энэ баян уран бүтээлч бас хурдан морины цуглуулгатай болоод амжжээ. Бэлэгний морьдоо төрсөн нутагт нь үлдээгээд ирдэг байсан бол сүүлийн жилүүдэд зарим найзынхаа өгсөн шандаст хүлгүүдийг гал дээрээ цуглуулж авах санаатай байгаа гэнэ. Мэдээж Монгол эрийн дотор хурдан морь уях бодол орох хэдий ч уран бүтээлийн их ажлын хажуугаар төвдөхгүй л байгаа гэнэ. Морь уяна, уралдуулна гэдэг сэтгэлээ өгсөн хүний ажил. Хэн хүссэн уячихдаг ч юм биш гэж бас ярина. Морины тухай дуу дуулж, уран бүтээл хийнэ гэдэг морь уяж, хурдлуулсантай адилхан. Морины дуу дуулахад морь уясны дайтай хүч гардаг юм шүү дээ. Одоогоор сэтгэл санаа гээд бүх зүйлээ уран бvтээлдээ зориулж явна. Уран бүтээлээрээ морио давхиулж явна даа. Харин яваандаа уран бүтээлийнхээ хажуугаар морь уях бодолтой гэж хуучилсан юм. Дууныхаа айзам хэмнэлд тэр чигээрээ уусан, ажнай хүлгүүдийн тоосонд зогсч, хүүхдийн гийнгоо цангинахыг сэтгэлээрээ мэдэрч дуулдаг болохоор дуу минь хүнд илүү хүрдэг байх гэж бас оношлоно. Хэзээний л бие сэтгэл  нь газраас жингүйдээд хийморь лундааг өөрөөсөө мэдэрдэг гэх. Дашрамд тэмдэглэхэд манай гавьяат амьдралдаа нэг л удаа хурдан морь унаж үзсэн гэдэг юм билээ. Бас нэг ойчиж үзсэн ажээ. 
Хэдийгээр хүндээр өвдсөн ч бүх зүйлийг ардаа орхих сэтгэлийн их тэнхээг цэргийнхний тэсвэр, тэвчээр, хурдан морины хийморь лундаа хайрласан гэж бас ярина. Энэ өвчнийг даван гарч өдий зэрэгтэй яваа нь морины уран бүтээл хийдэгтэй шууд холбоотой. ´Өөрийнхөө хүчинд биш ард түмнийхээ хайраар өвчнийг ялан дийлсэн хүндээ хэмээн гавьяат сэтгэл догдлон өгүүлсэн дээ.  Тэрээр ясны цоглог хүн дээ. Тиймдээ ч ард түмэн түүнд хайртай байдаг юм. Бүр Гэнэнгийн гэхээсээ илүүтэй Морины Батбаяр гэнэ гээч. Монгол орны хаана ч очсон өнөө алдарт “Хардэл бэйсийн унага”-ыг дуулуулж байж санаа нь амарна, түүний фенүүд. Хөдөөгийнхөн бол манай гавьяат “Хардэл бэйсийн унага” дуугаа дуулахаараа хоёр нүдээ эргэлдүүлэн амьсгаа өндөртэй барианы зурхайд түрүүлж ирж байгаа морь шиг л дүүхэлздэг юм гээд л “өнгөт”-өөр хүүрнэдэг юм.
“Тухайн дуучны уран бүтээл ард түмний уран бүтээл байдаг юм. Шинээр гарч ирж байгаа залуу дуучид маань нэлээн сайн, мэргэжлийн, мундаг байна. Хийе, бүтээе гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй олон сайхан уран бүтээлчид төрөн гарч байгаад ахмадын хувьд таатай хандаж явдагаа ч дуулгасан юм. Харин гарын шавийн тухайд одоохондоо бодоогүй гэх. Учир нь түүний эгчийн хүү гавьяатын хайртай морьдын дууг гайхалтай сайхан дуулдаг нэгэн байсан ч харамсалтай нь одоо байхгүй гэнэ.
Нөхдийнх нь хэлсэнээр ийм нэгэн элдэвтэй эрийн тэмдэглэлээ ингээд өндөрлөе. Учир нь  тэрээр хоол хийнэ, машин барина, шүлэг тэрлэнэ, дуулна гээд л нэг хүнд яаж ийм  олон авьяас заяагаа вэ гэж гайхсан нөхдийнх нь онош л доо.
...Цэлмэг тэнгэрт одод ярайгаад
Цэцэгт талд нь адуу тургилаад
Шанд булганд нь саран хөврөөд
Сайхан чи минь сэтгэлд уяраад
Ай хө сүргийн манлай адуугаа манаад
Содхон чамайгаа шөнөдөө үгүйлээд
Адуучин миний жаргал энэ билээ... хэмээн “жаргалтай адуучин” дуулсаар л...