Ардын хувьсгалын анхны наадам /1921 он/

Ардын хувьсгалын анхны наадмын талаар манайтүүхч, судлаачид, мөнхүү тухайнүед ардын журамт цэрэгт алба хааж явсан ахмадуудөөр өөрийг өгүүлж, улмаар бичиглэн үлдээсэн байдаг. Тухайлбал,
-Энэ наадамд Сүхбаатар, Чойбалсан нар оролцоогүй... гэх буюу “Хувьсгалын анхны наадмыг 1921 онд тэдэглээгүй, харин Д.Сүхбаатарын 30 тоот тушаал гарсны дагуу 1922 оноос ёслон тэмдэглэж эхэлсэн” гэж үзэх нь олонтаа. Гэвч эдгээрээс Ардын хувьсгалын 10 жилийн ойн тухай гар бичмэл сэтгүүлд тухайн үеийн Шүүх яамны сайд асан Магсар хурцын бичиж үлдээсэн нь хамгийн үндэслэлтэй мэт. Тэрбээр,
-Ардын журамт цэрэг Да хүрээг эзлэн аваад 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдрийн үд дундын морин цагт хуучин автономит Монголын таван яамны эрхийг бүрэн хязгаарлан тамга тэмдэг, албан бүх баримтыг хураан аваад мөн сарын 11-ний өдрийн өглөөний морин цагт хүрээний бүх эрэгтэй эмэгтэй, хар шар нийт ардуудыг Дүнжингаравын хүр дор цуглуулан АХ-ын анхны ялалтыг тэмдэглэх наадмыг нэгэн өдөрт багтаан гүйцэтгэх тухай жанжин Д.Сүхбаатарын дөрвөн тоот тушаал гарчээ... гэж бичсэн байдаг. Ийнхүү Да хүрээнд Богд Дүнжингаравын хүр дор хийсэн наадам нь юутай ч Ардын хувьсгалын ялалтыг тэмдэглэж богино хугацаатай ч гэсэн наадам байснаараа “Ардын төрийн анхны наадам” гэж үзэх үндэстэй.  Энэ наадмын барилдаанд нийт 124 бөх барилдаж, Засагт ханы Сартуул гүний хошууны “солгой” хэмээх Сундуй заан долоо давж түрүүлэн, Түшээт хан Буянтогтох зургаа давж үзүүрлэжээ. Сайн ноён ханы “нохой” хэмээх Гомбо, “хэрээ” хэмээх Дэмбээ нар шөвгийн дөрөвт үлджээ.
Ардын хувьсгалын партизан, ахмад зохииолч Ж.Дамдин гуай “Монгол бөх” номондоо бичсэн нь “Цагаагчин тахиа жилийн зуны дунд сарын эцэс буюу 1921 оны зургадугаар сарын эцсээр Хиагт хотын өмнө байдаг солдат /Салдааз/ толгой буюу цэрэг овоо гэж эртнээс нэршсэн оргил дээрээ овоотой жижиг толгойг тахих ёслол үйлдэн мандсан ардын засгийн маань анхны наадмыг хийж, хуучин заншлаар ёслол үйлдсэн билээ. Д.Сүхбаатар жанжин дурсгал болгон орос зурагчингаар патиар татуулжээ. Зураг дээр орос, монгол олон хүн дүүрэн суусан, гол асрын байдал нь бөөрөн дээрээ пүүзэн хээтэй, өнцгүүддээ сэртэн угалз, дундуураа үүлэн хээ зэргийг оёж чимэглэсэн, урьд онуудын олон наадмын тоос үзсэн бололтой хэд хэдэн нөхөөстэй хуучин асар, үүлгүй цэлмэг тэнгэрийн наана дүнхийж харагдана. Асрын зүүн этгээдэд том улаан туг “Улаан армийн хувьсгалт цэрэг цагаан гвардын дээрэмчин Бароныг хамтран ялж явсанд дурсгал болгов” гэсэн орос бичиг тод харагдана. Энэ тугийг орос, монгол хоёр хүн дэлгэн барьжээ. Уг зураг холоос авсан тул нэлээд бүдэг, тэнд байсан хүмүүсийн царай зүс тэр өдрийн халуун, саяхны дайн тулааны утаа тортог нь арилаагүй зэргээс барайж сүүдэртэн олонх нь танихад бэрх болжээ. Гэвч төв дундах суудалд суусан их жанжин Д.Сүхбаатар бор цэмбэн малгай, цагаан тэрлэг хантааз бүхий сууж буй бололтой. Баруун талд нь улаан цэргийн нэгэн дарга, түүний баруунаа Эрдэнэ вангийн Билэгсайхан зэрэг хүмүүс харагдана. Жанжнаас зүүн талд нэгэн орос эмэгтэй, түүний зүүнтээ Бодоо сайд бололтой, өөр хоёр орос эмэгтэй, жанжны гэргийн Янжмаа болон буриад Цэдэн-Иш нар, жич арван тавны цагдаа зэрэг хүмүүс олон давхар бөөгнөрөн зогсож, сууж, зарим нь сүүдэрт үл үзэгдэнэ. Жанжны өвөр эгнээнд цөм улаан цэргийн хүмүүс эгнэн суусан нь үзэгдэх бөгөөд тэдний өмнүүр зодог шуудагтай бөхчүүд, соргог сайхан ногоон дээр тохиойлдон хэвтсэн нь зүүн гараас “гонос” хэмээх Эрдэн вангийн бөхийн дарга Манхаан, Эрдэнэ вангийн хошууны Батай начин, мөн Бат-Очир, Гонгор зэрэг бөхчүүл байна. Энэ нь тэр наадмын тавын давааны эхэнд зодоглож байсан нэр бүхий бөх ажээ. Мөн хүмүүсээс гадна урт ханцуй бүхий нударгатай тэрлэг өмсөж, даахин гэзгээ годойтол сүлжсэн, арваад насны монгол бүсгүй хүүхэд ихэд гайхан сонирхсон байдалтай зогсоно. Бас уранхай өмдтэй, хөл нүцгэн нэгэн орос хөвүүн ногоон дээр суугаад их л баясгалантай байдлаар наашаа харжээ. Энэ хөвүүн Хиагтын ойролцоох тосгоноос ирсэн ямар нэгэн баян худалдаачны зарц бололтой. Бодвол улаан цэрэгт элсэж, маргаашнаас эхлэн аян дайнд цуг явж алдар гавьяа байгуулах болсондоо залуу халуун сэтгэл нь хөдөлж хөөрсөн ч байж мэднэ” гэжээ.
Тэгвэл С.Янжмаа1921 оны долдугаар сарын дундуур Сүхбаатарт бичсэн захидалдаа “Дээд шивээний газраа ирсэн цахилгаан мэдээний учрыг сонсож ихэд баярласан ба дараа шинийн тавны өдөр орос ноёд манай яамны түшмэд албаны хүмүүс болон олон цэргийг бидний хамт Дээд шивээний газраа урин аваачиж Хүрээг эзлэн авсан их баяр хэмээн найр барив. Мөн шинийн зургааны өдөр Салдааз овоог тайж баярын наадам хийхийн дашрамд мөнхүү Оросын их, бага ноёд албаны хүмүүсийг урин авчирч будаалуулсан. Тэдний их жанжнаас манай ардын намын үйлс дэлгэрэн бүтсэн их баяр хэмээн нэгэн их улаан туг авчирч өгснийг манай яамны түшмэд хүлээн авчээ” гэжээ. Чингэхлээр уг наадамд Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан тэргүүтэн оролцоогүй нь нотлогддог.
Салдааз овооны ёслол наадамд нийт 96 бөх барилдаж Түшээт хан Эрдэнэ ван /Сэлэнгэ, Зүүнбүрэн/-гийн “Данигай” хэмээх Дугаржавын Дамдин долоо давж түрүүлэн, мөн хошууны Бат-Очир начин зургаа давж үзүүрлэж, Орхонтуул орчмын нутгийн В.Гоонос тав давж сүүлийн гуравт үлджээ.
Мөнхүү Л.Бат-Очир гуай,
-Салдааз овоог тахисан наадамд 1921 оны долдугаар сарын 11-нд болсон нь баримттай. Манай ардын журамт цэрэг Хүрээг долдугаар сарын 6-наас эхлэн чөлөөлөөд гол хүч Намын төв хороо, Ардын түр засгийн газар 8-нд Хүрээнд орж ирсэн. Энэ тухайг Зөвлөлт Оросын засгийн газар, Зөвлөлтийн Алс Дорнодын байгууллагууд мэдсэний хувьд Оросын Хиагтын нөхөд тэнд байсан коминтерний төлөөлөгчид нь хойно байсан манай нөхдөд баяр хүргэж туг бэлэглэж наадам хийсэн. Тэр наадамд Сүхбаатар болон гол удирдлагууд байгаагүй. Наадам нь овоо тахисан орон нутгийн чанартай, хувьсгалын ялалтыг орон нутаг, уул овоо тахидаг заншлаараа талархан хүлээн авсны нэг баримт болох юм. Харин Да хүрээний ёслолд морь уралдсан, Салдааз овооны ёслол наадамд нум сум харвасан гэх мэдээ байхгүй нь уг арга хэмжээнүүд монголчуудын эрийн гурван наадам биш байсныг бас харуулна... гэсэн нь бий.
Юутай ч ардын төрийн анхны наадмын сурын харваанд Д.Сүхбаатар жанжин түрүүлсэн байдаг.
Анианханы Хүрэн-Алагийн Отгонбаяр