Битүү хээр морь түрүүлэхийг “Мэргэн шовгор” хэлсэн

1968 оны зун. Хэнтий аймгийн  Мөрөн сумын наадмын их насны морь мордуулчихаад морь тосооч нар  Эрдэнэ толгой дээр сууцгаан түрүү морийг таан  ярьцгаана. Энэ үед   олны шүтээн  “мэргэн шовгор”  Ишжамцгуай шогшсоор хүрээд ирж. Гэтэл тэдэн дунд байсан сумын “ху” намын дарга  жагайн Гончигжав мэргэн шовгорыг олон уяачдын дунд сорьж баалах санааг гаргаж:
Ишжамцаа чи ямар морь түрүүлэхийг  хэлчих…гэхэд  мэргэн  шовгор мориноосоо буулгүй өнөөдөр их нэртэй айлын, албаны тамгатай, бараан зүсний уралдаж байгаагүй битүү морь их хол түрүүлнэ дээ ... гэж хэлчихээд давхиад явчихжээ. Яваад өгөхөөр нь намын дарга Гончигжав “мөн сайхан худлаа авч байна даа” гэж худалчийг нь гайхаж байжээ.  Удалгүй морьд гараад ирж. Бараан морь хол тасарсаар гарч ирж. Унасан хүүхэд нь Гандиймаа амы нь татаж дийлэхгүй явсаар түрүүлсэн нь нэгдлийн адуучин Чойжилын хээр морь байв. Их насны морины түрүүг  “Мэргэн шовгор”- ын хэлсэнтэй  яг таарч  олон түмнийг  гайхашруулсан байна. Үүнд: нэртэй айлын гэдэг нь  Мөрөнгийн Оч нэгдэлд 5000 хонь, 1000 адуу өгч орсон их нэртэй нутгийн  толгой баян Самданпунцаг  нэгдэлд бага насанд нь өгсөн үрээ байж.  Албаны тамгатай гэдэг нь  Хүнхрээндээ  нэгдлийн 6 гэсэн том тамгатай байжээ.  Бараан зүсний уралдаж байгаагүй битүү морь гэсэн нь хээр зүстэй, урьд нь уяж байгаагүй зэрэг нь яг таарч хол түрүүлэхийг нь ч зөрөөгүй хэлсэн байна.
Хээр морийг  Чойжил нэгдлийн  адуун дотроос   морь уургалдаг сайн морь байсныг унаж эдэлж  мэддэг байж. Цагаан сарын дараа хаврын уралдаанд “мөлзөн”  Лхамсүрэн охин Чанцалаараа хонгор азаргаа унуулаад  нэгдлийн хээр мориор тавьж өгчээ. Хонгор азарга түрүүлэхэд  хээр морь  эргүүлж өгөөд хонгор азаргатайгаа  хамт иржээ.   Хээр морь ч сайнаа харуулсан хэрэг.
Адуучин Чойжил тэр хавар нь  Пэрлэймаа өвгөнийг мал туухад нь   хээр морийг  ноормонд нь нэгдлээс авч,  орных нь морийг өвгөнд өгөөд авчихсан байжээ.  Ийнхүү “мэргэн шовгор”-ын хэлсэн  зөрөөгүй таарсан нь олон түмнийг алмайруулсан гэдэг.   
Чойжил хойтон жил нь сумандаа хээр морио  дөрөвт оруулаад, тэрний дараа жил бас тавд оруулаад нарийдуулаад хэвтүүлчихэв. Тэгээд л наадам өнгөрч. Чойжилын нагац ах, Самданпунцагийн төрсөн дүү лам Сэрдамба гээд  хонь хариулдаг өвгөн тэр намар  9 сарын эхээр адуугаа хашаад байхад нь ирээд “Чойжил чи хээр морио бариад ав” гэж хэлээд хээр морийг нь унаад явжээ.  Чойжил  ахаасаа айгаад боль гэж хэлж чадахгүй "Ах хээр морий минь унаад тавьдаггүй дээ, хээр морь минь үхлээ…" гээд далд яриад явдаг байж. Хээр морийг сольж сэлгэлгүй  11 сар гартал хонин дээр бараг гурван сар  унасан байна.  Ингээд л хойтон жил нь Улсын 50 жилийн ойгоор  1971 онд Хэнтий аймгийн наадамд   түрүүлж уяач   Чойжил бас дахин баярын магнай тэнийжээ.  
Чойжил тэр хээр морийг эхэлж суманд нэг түрүүлгээд дахин түрүүлгэж чадахгүй байсан нь  эдэлгээгий нь дутаагаад таргадуулж, нарийдуулж унагаж  байхыг нь  Сэрдамба өвгөн мэдээд  хонин дээр 3 сар унаснаар унаар нь хангагдаж  аймагт түрүүлсэн  байж.  
Адууг эдлэх, эр суулгах гэдэг зөвхөн монгол адуу монгол уяачид байдаг эрдэм  соёл юм шүү дээ.   
Н.Санжаадорж