Аймгийн Алдарт уяач Ш.Итгэл: Би удам залгасан уяач

Энэ удаагийн ярилцлагын эзэн Булган аймгийн Хангал сумын аймгийн Алдарт уяач Ш.Итгэл байлаа.

-Хурдан морины уяа сойлго тааруулаад удаж байна уу?
-Би эмээ, өвөөгийн хүүхэд байгаа юм. Миний өвөө Дамба гэж хусуур сойз зүүсэн буурал уяач явлаа. Миний багад өвөөгийн алаг, хээр, халтар гээд л хурдан хүлгүүд байдаг байв. Ингэж л сум орондоо одтой нааддаг өвөөгийнхөө удмыг залган уяа эвлүүлээд яг 13 жил болжээ. Анх өвөөгөөсөө ирсэн унаган адуугаар морь уяж эхэлж байлаа. Харин одоо бага хүү Идэрээ маань бидний уяаны ажлыг үргэлжлүүлэн явна.
-Залуу уяачийн уяаны эрдмийн багш өвөө нь байх нь ээ?
-Тийм ээ. Өвөөтэйгөө зэрэгцээд л уяж эхэлсэн. Ардчилсан хувьсгал гарахаас өмнөхөн буюу 1990 онд манай Хангалд “Саруул зам” гэж нэгдэл байлаа. Тэгэхэд бид нэгдлийн адуунаас нэг халтар морь хувьчлалаар авч сумандаа хоёр дараалан түрүүлгэсэн юм. Манай “Саруул зам” нэгдлийн унаган адуу л даа. Бас нэг хээр үрээ сумандаа гурваар давхиулж байсан.
-Энэ нь таны анхны айраг, түрүү байх нь ээ?
-Үгүй ээ, анхны айргаа 1992 онд авч байсан юм байна. Сумынхаа наадамд хязаалан үрээ гурваар давхиулсан нь анхны айраг байгаа юм. Үүнээс арваад жилийн дараа халтар морио дараалан түрүүлгэж, 2002 онд гурваар оруулсан нь тэр. Энэ хооронд хүрэн азарга, халтар мориороо сайхан л нааддаг байлаа. Харин сүүлийн үед Дорнод, Сүхбаатарын адуугаар наадаж байна.
-Одоо хичнээн айраг, түрүүтэй болсон байна вэ, сум, аймгаас?
-Сумын наадмын гурван түрүү, 20 айргийн амжилтаараа 2009 онд сумын Алдарт уяач болж байлаа. Харин 2009 онд анх удаа аймагт очиж уралдаад арвын дотор морио давхиулсан бол дараа жил нь аман хүзүү авч 2011 онд гуравлуулсан. Ингээд тэр жилээ билүү дээ, аймгийн Алдарт уяач болсон санагдана.
-Өнгөрсөн хугацаанд Итгэл уяачийн хамгийн одтой наадсан ямар наадам байна вэ?
-Мэдээж бөх хүн унана гэж барилддаггүй гэдэгчлэн айраг, түрүү хүртэнэ л гэж бодож морьдоо мордуулдаг. Гэхдээ тухайн өдрийн аз од гийж байж адуу хурдалдаг шүү дээ. Миний хувьд өнгөрсөн жилүүдээс 2011, 2012 онд тун ч одтой наадсан. Сумандаа их насны морь хоёр жил дараалан түрүүлгэчихээд, аймагтаа очиж нэгийг нь аман хүзүүдүүлж, нөгөөг нь гурваар давхиулж байлаа.
-Хэдий үеэс уяаны багш өвөөдөө тоогдож эхэлсэн болоо?
-Наадмын өглөө өвөөгөөрөө морьдоо шинжүүлнэ. Тэгэхэд өвөө жижиг халтар их сайн байна, түрүүлэх байх аа. Харин давхар уяагаар дэлт халтар явах юм байна гэхчилэн зөвлөнө. Яг л хэлснээр нь ирж байгаа юм чинь. Тэр үед жижиг халтар түрүүлж, дэлт халтар нь гурваар давхиад, залгаад айргийн таваар хурдалж байлаа. Ингэж л адуугаа мэдэрдэг өвөөгийн сургаал он цаг өнгөрөхийн хэрээр л үнэд ордог бололтой. Өвөө минь анх морь уяж эхлэхэд “Сайн уяач болоорой. Морио сайн ажигладаг юм шүү. Морь гэдэг чинь өлгийтэй хүүхдээс өөрцгүй. Хүн амьтантай маргаж, ам зөрж болохгүй” гээд л захидаг сан. Энэ тухай одоо би хүүдээ хэлж, зөвлөдөг юм.
-Холдоо хаана очиж наадаж байна. Эрдэнэт ойрхон болохоор танайхан их явдаг бололтой?
-Тийм ээ. Оныг нь санахгүй байна. Эрдэнэтийн уяачдын холбооны дарга Болор-Эрдэнийн зохион байгуулсан уралдаанд өөрийн унаган адуу цавьдар азаргаа аман хүзүүдүүлж байлаа. Түүнчлэн Улаан толгойн баяраас олон ч удаа айраг, түрүү хүртэл явлаа. Ер нь манайхан ойрхон болохоор ийшээ их явна л даа. Эрдэнэтийнхэн ч манайд ирнэ.
-Энэ жил хаагуур, хаагуур наадсан бэ?
-Энэ жил манай мориныхны хувьд түүхэн жил боллоо. Монгол хүн монгол морьтойгоо дэлхийд гайхуулаад авлаа шүү дээ. Энд манай аймгийнхан их идэвхтэй, өргөн бүрэлдэхүүнтэй оролцлоо. Миний хувьд их насны Гоё хүрэнтэйгээ очиж, Булган бүсдээ мордуулсан. Миний хүрэн морийг Булганыхан андахгүй л дээ. Сүхбаатарын Мөнххааны адуу байгаа юм. Гоё хүрэн үүнээс өмнө “Их хурд-6”-д хорин хэдээр давхисан.
-Ярилцсанд баярлалаа. Таныг хурдан морины босоо цагаан хийморь өнөд ивээж байг.

А.Мөнх