Дэлтэй цэнхэрийн хурдыг сэлбэсэн домог мэт амьдралт ах дүүс

Хөвсгөл аймгийн уяачид, хурдан морины зүтгэлтнүүдтэй уулзаж ярилцаж явахад нутгийн адууны чанарыг сайжруулахад үлэмж хувь нэмэр оруулсан гэх хэд хэдэн хүний нэрийг дуурсдаг. Тэдгээрийн тэргүүн эгнээнд ах дүүс Ядамын Нацаг, Зана нарын нэрс хэлэгддэг билээ. Ингээд Хөвсгөл аймгийн морин спортын хөгжилд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулсан ах дүүсийн талаарх товч мэдээллийг хүргэе.
Ядамын Нацаг
Хуучины Бүрэн сумын гуравдугаар баг одоогийн Алаг-Эрдэнэ сумын нэгдүгээр багийн харьяат Я.Нацагийн  амьдралыг сонссон нэгэн нь үлгэр домог шиг сонирхолтой хэмээн дуу алдах нь бий. Мөрөнгийн хүрээнд шавилж байсан тэрээр нэг удаа сахилга алдаж гэсгүйдээ ороолгуулж. Түүндээ өширхөн аянчин даган хэл сураггүй, гэр орон, нутаг усаа орхин Да хүрээг зорьжээ. Аав нь хоёр ч удаа сургийг нь гаргах гэж яваад чадалгүй ирж хүүтэйгээ уулзаж чадалгүй насан өөд болж. Гэсэн хэдий  ч гэрийнхэн нь горьдлого тасралгүй ирсэн очсон бүгдээс асууж сураг ажиг тавьсаар 1940-өөд оны үед “орос“ Самбуу гэдэг хүнээс Хэнтий аймгийн Галшар суманд байна гэх сураг дуулжээ. Тэр дагуу дүү Я.Зана нь  Хэнтий явж сурагласаар очтол найр хийж байгаа газарт ороод явчихаж. Хэдий олон жил өнгөрсөн ч олны дунд сууж байх ахыгаа хараад эрхгүй нүдэнд тусч таньсан хэмээдэг.
Ах дүүс дуу шуу болон уулзаж амьдрал ахуйгаа хүүрнэвэл ах нь эрдэм ном сурч тэр нутагт баян айлын хүргэн болсон ч, хань нь бурхан болчихсон хэмээв. Ингээд Нацаг дүүгээ дагаж нутагтаа ирээд дараа жилийнх зун нь адуугаа авахаар тохирч төрсөн дүү Я.Зана, төрөл Ж.Шарав, нутгийн нэг хүнтэй гурвуулаа Хэнтий аймгийн Галшар сумаас олон азарга адууг нь авчирчээ. Ийнхүү нутагтаа ирээд Арбулаг сумын харьяат партизан Дамдинсүрэнгийн Ичинхорлоотой гэр бүл болж охин Бямбаа, хүү Готов нар нь төрсөн байна. Нутагтаа  Галшарын удамт хурд авчирсан Я.Нацаг Бүрэн сумын дарга, багийн даргын албыг хашиж байгаад 1954 онд одоогийн Алаг- Эрдэнэ сумын “Хөгжил” нэгдлийг үүсгэж анхны тулгын чулууг тавилцаж байжээ. Аймгийнхаа баяр наадамд аргагүй илүүрхдэг Алаг-Эрдэнэ сумын хурдтай болсон нь ийм түүхтэй ажгуу. Ингээд Я.Нацагийн уяан дээр нь дүүхэлзэн, уралдахаа  хүлээн янцгаадаг байсан хурдан хүлгэдийг танилцуулъя.
1. Өндөр биетэй өрөөсөн нүд нь даруу Жооно хээр азарга аймгийнхаа баяр наадамд олон жил дараалан түрүүлсэн бөгөөд даруу нүдэн талаас нь ойртвол алдахгүй өшиглөдөг адуу байсан хэмээдэг.
2. Дааган цагаасаа эхэлж уягдан хавчиг хүртлээ урдаа адуу гаргаж үзээгүй жижигхэн шар хээр морийг “Лонх  хээр” хэмээн нэрийддэг байжээ.
Я.Нацаг агсаны нэртэй олон жороо морь байсны нэг  бор халзан морь аймагтаа түрүүлж байсан гэдэг.
Ядамын Зана
Я.Зана бага залуугаасаа моринд гарамгай эр чадалтай, адууны тэнгэртэй нэгэн байсан хэмээн нутгийн хөгшчүүл одоо хэр нь хуучилдаг. Ахынхаа заавраар морь уяж адууг нь маллаж байсан тэрээр хожим нь нутаг орондоо алдартай адуучин, уяач болсон юм. Я.Зана 1954 оны намар “Хөгжил” нэгдлийг үүсгэсэн анхны гишүүдийн нэг бөгөөд нийгэмчилсэн адуун сүргийг хүлээн авч тэр цагаас хойш1964 оны намар хүртэл тасралтгүй маллаж нэгдэлчдийн анхдугаар их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон Алтан гадас одонгоор энгэрээ мялааж байжээ. Ясны адууч хэмээгддэг Я.Зана агсны тухай зарим нэг дурсамжийг хүүрнэхэд: ахынхаа адууг Хэнтий аймгаас тууж авчрах  зуураа Сэлэнгэ мөрөн гарсны дараа гурван зүсний морь дутах шиг санагдаж. Учрыг олохоор хөөцөлдтөл хамт явсан нутгийн хүн нь олон адуунаас зүслэхгүй хэмээн санаж арилжсан нь баригдсан гэдэг. Мөн нэгдэлчдийн анхдугаар хуралд явж ирчихээд адуугаа нэг тойрч хараад нэг даага дутуу байна хэмээн зүсээр нь хэлж байсан гэдэг. Тухайн үед тэднийх нэгдлийн 600-гаад адуу хариулдаг байж.
Я.Зана сайн адуучнаас гадна шаггүй уяач. Наадмын өглөө ах Нацагтайгаа  айлын уяагаар орж морьдын байдлыг ажаад тааварлаж буйгаа хэлэхэд тэр нь ёсоор болдог байв.  1953 онд Ардын Хувьсгалын 32 жилийн ойгоор Я.Занын хүрэн морь айрагдсан бөгөөд, 1962 онд Ардын Хувьсгалын 41 жилийн ойгоор саарал азарга, саарал морь хоёр нь түрүүлж байжээ. Саарал морь 1956 онд аймгийнхаа наадамд аман хүзүүдэж байсан  бөгөөд Бүрэнхаан сумын Дорж гэдэг хүний унаган адуу аж. Хурдан хүлгийн шинж бүрдсэн саарал морийг ах Нацаг нь харж танин дүүдээ авахыг зөвлөж, тэр дагуу Я.Зана нь мөнгөн тоногтой нанжин гахай гөлөмтэй, ясан хяртай харганан бүүрэгтэй эмээл, хоёр атан тэмээгээр авч байжээ.
Нутгийн адуугаа сайжруулахад өөрсдийн хувь нэмрээ оруулсан домог мэт амьдралт ах дүүсийн талаар товч өгүүлбэл ийм буюу.

А.Мөнх