Дон үүлдрийн адуу дотроо хоёр төрөлтэй

Дон адуу бол Орос ах нарын уналгын чиглэл бүхий нутгийн шилдэг үүлдрийн нэг юм. Уг адууг бий болоход ногайн адуу үндэс нь болж өгчээ. XVIII зууны үед дон адуу нь монхор хамартай, согоон хүзүүтэй, бөгтөр нуруутай хатингар янзын хөнгөн шаламгай биетэй, монгол маягийн жижиг адуу байлаа. Энэ адууны галбирыг хянуур үзэхэд дал нь босоо, хагд үе нь хангалтгүй хөгжсөн явдал түүний өвөрмөц онцлог болдог юм.
Доны казахууд тэр үед Европ тивийн зүүн өмнөд нутгийн ард түмэнтэй ямагт дайтаж тэднээс дорно зүгийн олон үүлдрийн адуу авч байсан бөгөөд үүнд Туркмен, Черхас, Пеэс, Карабах үүлдрийн азарганууд багтаж байжээ. Хожим 1812 оны дараагаар Дон үүлдрийн адууг цэвэр цусны уналгын үүлдэр, Орлов-Ростопчин ба Стрелец үүлдрээр сайжруулж эхэлсэн юм. Провалийн адуун заводыг байгуулж тэнд уналгын чиглэл бүхий олон үүлдрийн янз бүрийн азарга аваачжээ.
Тийнхүү Монгол угтай нутгийн адууг дорно зүгийн адууны хэв байдал бүхий үүлдрүүд, цэвэр цусны уналгын үүлдэр болон оросын уналгын (орлов-ростопчин, стрелец) үүлдрүүдээр сайжруулсаны үр дүнд Дон адуу бий болсон ажээ.
Хуучин хэв байдал бүхий Дон адуу одоо байхгүй бөгөөд орчин үеийн Дон үүлдрийн адуу бол сайжран боловсорч яваа уналгьш үүлдэр болно.
Энэ үүлдэр нь орчин цагт хоорондоо ялгаа бүхий хоёр хэв байдлыг тогтоож байгаа бөгөөд үүнд: хөнгөн толгойтой, урт хүзүүтэй, хатингар биетэй, дорно зүгийн адууны хэв байдал; нөгөөх нь нэлээд том, лагс биетэй цээжний бүслүүрийн хэмжээ ихтэй, сунгуудуу хэлбэр байдалтай бядлаг адуу орж байна. 
Дон адууг өвөл, зуны турш задгай хээр тал газрын бэлчээрийн хатуу ширүүн нөхцөлд сүрэглэн маллаж үржүүлсээр ирсэн болохоор тэр адуу эрүүл чийрэг, тэсвэр хатуужилтай, шаардлага багатай зэрэг үнэтэй сайн чанартай болжээ.
Дон адуу галбирын талаар цэвэр цусны уналгын адууг бодвол намхан богино хөлтэй, цээжний бүслүүрийн хэмжээ ихтэй, нэлээд урт биетэй болно. Ялимгүй уртавтар бөгеөд нэлээд хатингар толгойтой, урт хузүүтэй, их матаас бүхий нуман хавиргатай, цэх шулуун заримдаа бөгтөр нуруутай. Урт бөгөөд цэх шулуун хондлойтой. Богино бөгөөд босоо далтай. Хагд үе нь хангалтгүй хөгжсөн байх нь олонтаа тохиолддог. Дон адуунд зээрд, хээр зүс хамгийн их дэлгэрсэн бөгөөд бор зүс ховор тохиолдоно. Зээрд, хээр зүс алтан шаргал туяатай байх явдал олон үзэгддэг нь дорно зүгийн адууны цус оролцсоныг гэрчилнэ. 
Дэлхийн нэгдүгээр дайн ба иргэний дайны үед Дон адуу бараг л бүрмөсөн сүйрэх шахсан бөгөөд иргэний дайны дараагаар Зөвлөлт Холбоот Улсын маршал С.М. Будённыйн заавар болон шууд оролцоотойгоор, Дон үүлдрээс үлдсэн цөөн адууг адуун заводуудад цуглуулан бөөгнөрүүлсэн билээ.
Эдгээр адуун заводуудад Дон адууг анхандаа цэвэр цусны уналгын үүлдрээр эрлийзжүүлж эхэлсэн боловч хожмоо шилдэг сайн гүүг Дон азаргаар хээлтүүлэх болжээ. Уналгын адууны хэв байдлаас холдсон болхи биетэй гүүг цэвэр цусны уналгын үүлдрийн, эсвэл будённый үүлдрийн азаргыг ашиглаж цус сайжруулах эрлийжжүүлгийн аргаар сайжруулж болно.
Дорно зүгийн адууны хэв байдал бүхий шилдэг азаргыг тохируулан сонгож ашиглах, бойжуулалт болон дасгалт тарлалтын нөхцлийг сайжруулах замаар Дон адууны галбирын дутагдлыг арилгаж болох юм.
Дон үүлдрийн адууг эмээллэж унах ба хөллөж эдлэхэд нэгэн адил сайн байдаг. Дон үүлдэр нь Оросын зүүн  өмнөд хээр талын дүүрэгт өндрөөр үнэлэгддэг. Дээхэндээ Дон үүлдрийн элит адуу бойжуулж  нэрд гарсан  шилдэг аж ахуйн тоонд  Будённыйн   нэрэмжит, Проле тарийн, Дубовын, Иссык  Кулийн адуун заводууд ордог байжээ.