Сумын Алдарт уяач Ш.Сандагдорж: Алаг-Эрдэнийнхэн хурдан азаргануудаараа Хөвсгөлийн морины түүхэнд бичигдэх улс

Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын уяач Шагдаржавын Сандагдоржтой ярилцсанаа хүргэж байна. Уяач аавынхаа уясан морьдыг унаж, ажилд нь тусалсаар уяач болсон тэрээр Мөрөнгийн ногоон дэнжнээс анхны айргаа хүртэж явсан аатай нэгэн. 16 настайгаасаа эхлэн морины уяа сойлго тааруулах болсон тэрээр өдгөө сумандаа 10 гаруй айраг, 5 түрүүтэй болсон байх агаад энэ  амжилтаараа сумын Алдарт уяач цолоо хүртсэн ажээ.
-Хэзээнээс уяаны эрдэмд шимтэн, уяа сойлго тааруулах болсон бэ?
-Миний аав Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын уяач Шагдаржав гэж байлаа. Аймаг сумандаа  нэлээн хэдэн айраг түрүүтэй уяач аавыгаа харсаар моринд дуртай болчихсон хүн дээ, би. 1960 хэдэн онд аавын хар морь аймгийн наадамд аман хүзүүдэж байсан. Бас 1986 онд аймгийн наадамд хар үрээ нь түрүүлж байлаа. Харин миний хувьд 1978 оноос хурдан морь унаж, Мөрөнгийн ногоон дэнж дээр айраг хүртэж л явлаа. Харин 16 настайгаасаа бие даан уяа эвлүүлэх болсноос хойш хорь гаруй жил өнгөрчээ. Морь уяад 1987 онд Бүрэнтогтох сумын наадамд их насны морь айрагдуулж байлаа. Түүнээс хойш сумандаа 10 гаруй айраг, 5 түрүүтэй болсон байна. Энэ амжилтаараа сумын Алдарт уяач цолоо хүртсэн.
-Удам дагасан уяач байх нь ээ. Унаган адуугаараа наадаж байна уу?
-Тийм ээ, унаган адуугаараа нааддаг. Сүүлийн үед Бүрэнтогтохын адууг Алаг-Эрдэнийн адуугаар цус сэлбэж байна. Адуундаа Алаг-Эрдэнийн азарга тавьсан. Манай Алаг-Эрдэнийн адууг анх Хэнтий талаас Нацаг гуай авчирснаас хойш 40-50 жил цус сэлбэгдсэн. Тиймдээ ч аймаг, сумын наадамд хурдан байж, түүхэнд үлдсэн нь олонтаа. Өдгөө ч үр төлүүд нь хурдан байна. Ер нь Алаг-Эрдэнийнхэн хурдан азаргануудаараа Хөвсгөл аймгийн морины түүхэнд бичигдэх л  улс байгаа юм. Би ч нэг их холоос адуу авдаггүй л дээ. Шар морио битүү үрээ  1,8 саяд авч байлаа. Гэхдээ ойрын хэд хэдэн сумаасаа ганц нэг үржлийн адуу авч л байна.
-Та аймагтаа тогтмол ирж нааддаг уу?
-Тийм, ээ. Аймагтаа уралддаг болоод 20 гаруй жил болж байна шүү. Нас насны адуу арвын дотор давхиулж байлаа. Гэхдээ аймагт шөвгөрүүлж үзээгүй. Харин сүүлийн үед их морьтой илүү ажиллаж байна. Ер нь манай Хөвсгөлийнхөн их мориор одтой наадаад байгаа шүү дээ.
-Таны морь хатгадаг гэж сонссон юм байна?
-Тийм ээ морь шинжинэ, хатгана. 10-аад жил сум орныхоо уяачдын морийг хатгаж, засал хийж байна. Мэдрэмжээрээ л сурчихсан юм. Хатгасны дараа гам сайн барихгүй бол эргээд олиг авах аюултай. Дээхэндээ
морины хийг их атгадаг байлаа. Харин сүүлийн үед морины товчлуур хатгах, морийг сийлж хатгаж байна. Алаг-Эрдэнэ сумын уяач Мөнхбаярын хурдан борлог азаргыг урд намар нь хатгаж өгөөд, хойтон жил нь аймгийн наадамд түрүүлсэн. Сумын наадамд соёолондоо шөвгөрч байсан адуу л даа.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Сүүлийн асуултыг танд үлдээе?
-Уяач бидний хувьд уясан морьдоо дээгүүр давхиулах шиг сайхан нэр хүндтэй зүйл хаа байх билээ. Тийм болохоор нийт уяачдадаа уясан болгон нь хурдан байг гэж ерөөе.

А.Чимэг