Норсон малгайгаар ташуур орлуулсан нь

1992 оны 07-сарын 18,19-ний орчим Хөвсгөл аймгийн Түнэл сум байгуулагдсаны  40 жилийн ой нэлээд сүр дуулиантайхан болж өнгөрсөн юм.Энэ наадмын тухай сонин сайхан хууч яриа олон байдгаас нэгэн хурдан морины хүүд тохиолдсон хөгжилтэй явдлыг та бүхэндээ толилуулах гэж зорилоо.
Өгүүлэх гэж буй сэдэв маань наадмын хурдан азарганы уралдаантай холбоотой боловч уг наадмын их насны морины уралдаанд түрүүлсэн мөн аймгийн Цэцэрлэг сумын харъяат Монгол улсын Алдарт уяач Д.Хишигбатын “Түмэн эх” хонгор морины амжилтын тухай дурдахгүй өнгөрч боломгүй.
Газар газрын хурдан хүлгүүд, хүчит бөхчүүд хурд хүч, авхаалж самбаагаа сорихоор цугласны дотроос тухайн үедээ Хөвсгөл, Завхан аймагт төдийгүй Монгол даяараа нэр алдраа дуурсгасан хурдан хонгор морь аргагүй л наадамчин олны нүдийг хужирлаж байж.Урд жил нь 1991 оны Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн улсын их баяр наадамд уралдаад их насны морь будилж санасан хэрэг талаар өнгөрсөн ч Улаанбаатараас онгоцоор тээвэрлэгдэн Мөрөн хотноо ирж  Хөвсгөл аймаг байгуулагдсаны 60 жилийн ойд 400 орчим шандаст хүлгүүд тоосоо өргөснөөс айргийн 4-т хурдалж наадамчин олноо баясгаж байсан алдарт хонгор морь Түнэл сумын 40 жилийн ойд уралдахаар ирсэн нь уг наадмын цуу дуулианыг ихэд нэмсэн хэрэг байжээ.
Харин 100 шахам хурдан азарга мордсон эл наадамд Тосонцэнгэл сумын 2-р багийн уяач нутаг усныхандаа “Өндөр”хэмээгддэг Шаравдорж агсан хурдан бор азарганыхаа уяа сойлгыг нь эвлүүлэн мордуулжээ. Азарга уралдах үеэр нэлээд усархаг хүйтэн бороо шаагиж хурдан морины хүүхдүүд төдийгүй наадамчин олон ч бороонд зутрах маягтай азарга хүлээж. Азарга гараад ирлээ… гэх чимээнээр хурсан олон түрүү азаргануудыг тосон хошуурлаа. Олон азарганы түрүүнд дээр нэр дурдсан бор азарга хошуу татаад айсуй. Хүйтэн бороонд унасан хүү нь жаахан даарч, ташуураа эргүүлэн даллан явтал бороонд норсон ташуурын суран сагалдрага шувтраад алдчихлаа. Ташуургүй болчихсон чинь бор азарганы давхил жаахан харих янзтай болмогц арын хэдэн эрчтэй бараан азарганууд нөмрөөд авч, бор азарга бүр 8 руу орлоо гэнэ шүү. Тэрхэн агшинд унасан хүүд  нэг ухаан орсон нь нэвт норсон нарны томхон малгайгаа хуйлж бариад азаргандаа ташуур өглөө. Бор азарга эргээд л хөдөлж ,гэвч бариа тулж айргийн таваар жолоо атгууллаа. Ингэж Түнэл сумын 40 жилийн ойд Тосонцэнгэлийн Шаравдоржийн бор азарга айрагдаж наадамчин олноо баясгасан гэлцдэг. Норсон малгайгаар ташуур хийж унасан хүлгээ айрагдуулсан хүү бол үүнийг бичигч миний үеийн нөхөр өнөөдрийн уяач Ш.Ганзориг билээ.
Энэхүү бор азарга шинж байдлын хувьд зассан шагай шиг дөрвөлжин биетэй,дөрвөн чац чийрэг бахим, дэл сүүл шингэвтэр, номхон дөлгөөхөн зантай шинж төгс хүлэг байлээ. Харин арьс жаахан давчхан, зооны бариатай, нэлээд тарган уягддаг байсан учир халуун нар төөнөсөн наадмын өдөр давхил нь бага зэрэг саардаг, сэрүүхэн бороо хуртай үед үнэнхүү давхил нь гардаг гэж нутгийн уяачид, морь сонирхогчид ярьдаг байлаа. Бор азарга сумын наадамд  9 шөвгөрсөнөөс /бүрэн бус мэдээгээр/ 1992, 1993, 1994, 1995 онуудад дараалан дөрөв таваар шөвгөрч 1996  оны наадамд аман хүзүүлсэн байна.  Өнөөдөр ч гэсэн бор азарганы удамт хурдан үр төлүүд аймаг сумын наадамд түрүүлж айрагдаж байгаа гээд бодоход энэхүү  бор азарга 1990-ээд оны Тосонцэнгэл сумын манлай хурдан азаргануудын нэг яах аргагүй мөн гэж баттай хэлж болно.

"Дэлтэй цэнхэр" МСУХ-ны ажлын албаны дарга Т.Наранхүү