Торгон ирээр уралдахын гайхамшиг

Торгон ирээр уралдахын гайхамшгийг манай хашир уяачид андахгүй. Ихэнх тохиолдолд уяа дутах эс бөгөөс хэтрэх зүдэргээ суух явдал олонтаа. Энэ хоёр хэтрүүлгийн дунд торгон ир орох үл ажиглагдам богино хугацаа байна. Адууны онцлогоос шалтгаалан янз бүр ир суух үе урт богино байх нь мэдээж.
Эртний хашир уяачид холын наадамд ялгаагүй торгон ирний өмнөх үе буюу нэг хөлсний дутуу мориныхоо уяаг тохируулаад цаг агаарын байдлаас хамаарч уяаг тохируулна.
1950-иад оны үед амьдарч байсан Дэндэв тайжийн хүргэн "хөх" хэмээх Цэрэн хурдан хээр морио Иххэт суманд очиж уралдуулахдаа ийм байдлаар тохируулсан. Чийг бороогүй үед уралдахыг мэдсэн Цэрэн өөрийн дүү Адъяагийн үгнээс зөрж хөгшин хээрээ уралдахын өмнөх орой туурайг сэтэртэл хөлсөлж "одоо л гүйцэд онгойх учиртай" гэж байснаар барахгүй уг наадамд Иххэтийн нэрт уяач Адилбишийн хурдангуудын өмнө түрүүлгэж байсан нь торгон ирийг тааруулсан хэрэг. Өдгөө цагт торгон ир олдог уяач олон байна уу.
Сайхандулаан сумын аймгийн аварга уяач X. Жамбал аймаг, бүсийн том наадмуудад аз хоншоор сайтай уралдаж айраг, түрүү олныг авч байгаа. Торгон ирийг олох мэдлэгтэй байнагэсэнүг.Аймгийнтүүхэндхамгийнтомдтооцогдохаймгийн 60 жилийн ойгоор 204 хязаалангаас сааралаа түрүүлгэж, 200 шүдлэнгээс мөн бууралаа түрүүлгэж нэг наадмаас 2 түрүү авч олныг бишрүүлсэн. 1998 онд аймагт Ноён хутагтын 195 жилийн ойгоор усан бороотой өдөр олон ч уяачид морио мулталсан. Энэ наадамд 200 соёолонгоос хонгороо гуравт, бороо тавд, 290 хязаалангаас хонгороо аман хүзүүдүүлж хоёр айраг аваад буцсан. Энэ наадамд давхар уяатай олон ч морьд мултарсан. 1993 онд Ноён хутагтын 190 жилийн ойгоор 160 соёолонгоос бороо гуравт хурдлуулжээ. Дээрх баримтаас үзэхэд аймгийн 3 том наадамд 2 түрүү, 4 айраг уусан байна.
1989 онд Говь сүмбэрийн Боржигон наадамд соёолон хонгороо дөрөвт, бор даагаа түрүүлгэж, 2001 онд Монгол улсын алдарт уяач болжээ.
Өндөршилийн Гүр уяач, Банди, Мандах сумын Самдан нарын адууны угшил, Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын нутгаас авчирсан хурдан азарга авч тавьсан нь Жамбалын адууг сайжруулах үндэс болжээ. Эдний бор хонгор, буурал, саарал зүсний олон адуу их хурдтай байна. Энэ уяачийн онцлог гэвэл морийг ердийн унаа эдэлгээгээр зүгшрүүлдэг /хар унаагаар эр бяр суулгах гэж ярьдаг/ Тэгээд ч уясан морьд нь амархан эвлэж уяа сойлгод цаг хугацаа шаардахгүй биед амар гэнэ. Жамбал уяачийн сүүлийн жилийн уралдааны явцыг харахад сум, сум дундын, аймаг, бүсийн уралдаанд 25 түрүү, 24 айрагтайг үзвэл түрүү олон байгаа нь чанарын нэг үзүүлэлт мөн. Уяач маань тооцоотой нямбай хүн болох нь уясан морь бүрдээ хэдийд хаана айрагдсан, ямар бай шагнал авсныг тодорхой бичжээ. Тэрээр Галшар, Боржигон, Говь шанх, Иххурд зэрэгулсын том наадамд амжилттай уралдаж одоогоор 32 түрүү, 40 гаруй айраг авсан байна.

Л.Сандуй