Аймгийн Алдарт уяач Ц. Доржготов: Манай говийн адуу уналга эдэлгээнд зүүн талын адуунаас хамаагүй илүү

-Аавын тань Хөхийн хар нэртэй хурдан буянгийн тухай нутаг орныхон ярьцгаах юм билээ. Тэгэхээр та удам дагасан уяач байх нь ээ?
-Тийм шүү, бид удмаараа хурдан морьдынхоо хийморь сүлдэнд сүсэглэн яваа уяачид. Аав маань Хүнхэрээгийн голдоо айл гэр болж гал голомтоо бадраасан цагаасаа эхлэн хурдан морины уяа сойлго тааруулах болсон хүн. Аавын нэртэй хар морь, хүрэн азарга гэж их хурдан ажнайнууд байдаг байлаа, манайд. Тийм ч болохоор миний хүүхэд нас хурдан морины нуруун дээр дэрвэлзэж өслөө шүү дээ. Багадаа аавыхаа алдарт хар морь, хүрэн азаргыг унаж мөн ч олон наадамд уралдсан даа. Одоо эргээд бодоход хүүхэд насны хамгийн сайхан мөчүүдийн нэгээхэн хэсэг тэнд л үлдсэн санагддаг юм. Аавыг маань нутгийн хүмүүс Хөх гэж дууддаг байсан болохоор хурдан хар морийг нь Хөхийн хар л гэнэ. Богд, Есөнзүйл, Баян-Улаан сумдад дандаа л айрагт давхидаг, манай унаган адуу байгаа юм. Манайх гурван хүүтэй, би айлын ууган нь. Миний дүү Цахилгаан дамжуулах компанийн Багануур-Чойрын салбарын даргаар олон жил ажилласан Бямбатогтох гэж хүн бий. Нөгөө дүү Батбаяр маань бас морь уядаг. Ойролцоох хэдэн сумандаа морьд нь их сайн давхиж байгаа.
-Тэгвэл та хэзээнээс эхлэн бие даан морь уях болов? Энэ цагт сайхан хурдалж байгаа таны ямар ямар хурдан буянгуууд байна вэ?
-1979 оноос хойш өдийг хүртэл уяж байна даа. Цэргийн алба хааж ирснээс хойш уяж байгаа гэхээр хэдийнэ 35 жил өнгөрсөн байна шүү. Цаг хугацаа ч хурдан юм. Энэ хугацаанд айраг түрүү алдаж явсангүй. Гучин-Ус сумын 30 жилийн ойн баяр наадамд миний унаган даага түрүүлж, байнд нь нэг хар даага авсан юм. Тэр даага  маань шүдлэн, хязааландаа сумандаа түрүүлж, соёолондоо Баруунбаян-Улаан сумын ойд айрагдсан. Их насандаа сумынхаа наадамд завсаргүй таван жил дараалан, Төгрөг суманд нэг тус тус түрүүлсэн. Мөн “Их хурд” шигшмэл морьдын уралдаанд Өвөрхангай аймгийн морьдоосоо дээгүүрт л ирдэг байлаа. Хөөрхий 2008 онд байхгүй болсон доо. Сүүлийн үед гэвэл, хүүхэддээ заагаад өгчихсөн нэг хээр морь маань байна. 2008 онд манай бүсийн наадамд таван аймгийн морь ирэхэд соёолондоо анх түрүүлж мотоцикль авч байлаа. Дараа нь бас сумандаа түрүүлсэн унаган адуу маань байгаа юм. Эх нь энэ Хүнхэрээгийн угшилтай, эцэг нь Дорноговийнх. Энэ жил сумандаа таваар, Хайрхандулааны ойд 3-аар давхисан. Мөн зүүн талын угшилтай, хэдэн сайхан хурдан үрээ бий. Ер нь манай Хүнхэрээгийн голын адууны угшил ер нь сүүлийн жилүүдэд их сайжирч байгаа. Цаашдаа хэрхэн давхиулахыг залуучуудын уяа л мэдэж дээ.
-Таны мэдэж байгаагаар Хүнхэрээгийн голын унаган адуунуудаас цуутай хурдан ямар ямар адуунууд байна?
-Цэвэгдоржийн Намхайгийн зээрд халзан, Батхуягийн сарт, миний хар, Рэнцэндоржийн хүрэн азарга гээд хаана ч очсон айрагдаж, түрүүлдэг олон морьд байна даа. Сүүлийн үед Тогоочийн Амарын хүрэн халзан их сайхан хурдалж байна. Дээхнэ үед бид хөлөөр нь хөтлөөд олон хоног наадамд явдаг байлаа. 1998 онд би Хүнхэрээгээс морио хөтөлж гараад аймагт очиж Сайнноёнхан Намнансүрэнгийн 120 жилийн ойд морио айрагдуулчихаад эргээд ирэхэд яг бүтэн сар явж хүрч байлаа. Тэр үед Рэнцэндоржийн хүрэн азарга аман хүзүүдсэн юм. Бас Рэнцэндорж бид хоёр анхны “Их хурд” уралдаанд явж, 30-н хэдээр ирж байлаа. Ямар ч байсан л Өвөрхангайн морьдын түрүүнд ирсэн дээ.
-Та түрүүн говийн адуу хангайд очиж уралдахаар зам өгсүүр хэцүү юм байна лээ гэж ярьж байсан. Олон газрын наадамд явж байв уу?
- Тийм ч олон газрын наадамд яваагүй ээ. 2009 онд Улсын наадмын зорьж байлаа. Мөн Өмнөговь, Баянхонгор аймгуудад морьдоо уралдуулж байсан. Мөн Нарийнтээл сумын 80 жилийн ойн наадамд очсон юм байна. Уулан дундуур, их өгсүүр хэцүү газраар морио уралдуулдаг юм байна билээ. Манай энд бол сайхан талд л уралдчихдаг болохоор жаахан хэцүү санагдсан.
-Таныг ид морь уядаг байх үеийн уяаны ажил одоогийнхоос ялгаатай байв уу?
-Бидний үеийг бодвол одоо морины уяа шал ондоо болжээ. Дээхнэ үед ногоо, өвс ургамлын гарц ч сайхан байж. Тийм болохоор морийг тэжээдэггүй, байгалийн идэш тэжээлээр нь л уяна. Тэр үеийн морьд их олон хоногийн уяатай байсан, доод тал нь сар дээд, тал нь 45 хоног уядаг байлаа. Мөн бидний үед дээд тал нь хоёр л уралддаг байлаа. Одоо бол бүтэн жилийн турш уралдаж байгаа болохоор тэжээлтэй л байхгүй бол амжилт гаргахгүй бололтой. Манайхан овъёос, буудайг хивэгтэй хольж тэжээж байна. Говийн ургамал шим сайтай л даа.
-Хэр нимгэлж уралддаг байсан бэ? Дээр үеийн морьдыг тарган уралддаг байсан гэж зарим хүмүүс ярих юм билээ?
-Нэг их тарган уралддаг байгаагүй ээ. Хүчийг нь авч л уралдахгүй бол тарган уралдуулбал морины  хөл амархан гэмтдэг юм. Одооны морьд хүчиндээ ч тэр юм уу, олон уралдаад ч юм уу их нимгэн, тарга муутай байх юм. Дээд тал нь 14 хоног л уях юм байна шүү дээ.
-Говь газар ус унд муутай учраас тэмээ  нь их тэвчээртэй байдагтай адил говийн адуу ч гэсэн тэвчээртэй байх гэж би боддог юм. Танай нутгийн адууны онцлог?
-Говийн адуу тэвчээртэй, эдэлгээ, гарын ая сайн даана. Одоо зүүн талаас ирж байгаа адуунууд тийм биш, уяа нь ч гэсэн тэжээлгүй л бол хэцүү. Манай говийн адуу хөл мөч богино, жижиг биетэй, хүзүү бахим, бүдүүн тарган, цүндгэр гэдэстэй байдаг. Хангай талын адуу болохоор өндөр том, хөл урттай, мах муутай, зэгзгэр байдаг юм билээ. Манай говийн адуу уналга эдэлгээнд зүүн талын адуунаас хамаагүй илүү. Тэсвэр сайтай, нутагтаа, хоолондоо дасан зохицсон байдаг.
-Зүүн талаас ирж, танай нутгийн адуутай цус сэлбэсэн адуунууд хэр давхиж байна?
-Төлүүд нь гайгүй шүү, аль ч талаа дагана. Хэлбэр хийцийн хувьд эцэг талаа голдуу дагана. Эцэг нь зүүн зүгийн бол өндөрдүү зэгзгэр, эндэхийнх бол намхан бахим байна. Гэхдээ л нутгийн унаган адуунаас ялгаатай. Зүүн талаас авчирсан хязаалан соёолон үрээ, их насны морьд энд ирээд 2-3 жил болж байж идээшиж таргалж байна. Даага авчирвал харин жил болоод өвс ургамал, хоол ундандаа дасдаг юм шиг байна.
-Өвөрхангайн Богдын нэрийг гаргасан ямар ямар хурдан буян, сайн уяач нар байв?
-Манай нутагт сайхан сайхан уяачид олон байлаа. Одоо ч тэд маань бурхан болоод сүүлийн үед дараагаар ирэх таван морийг хэлчих хүн цөөрч дээ. Гэхдээ Чуухын Тогооч, Чуухын  Сүхбаатар гэж морь сайн мэддэг хөгшчүүл бий. Тогооч гуай бол сайн шинжинэ, энэ түрүүлэх морь байна гэхэд тэр нь яг л түрүүлнэ. Манай Богдын Сэнгэбаяр гэж байна. Морь сайн мэднэ, хоол ундыг нь ч зөв тааруулна. За бас түрүүн ярьсан Дахшиг гуайн хүү Тогооч гэж өвгөн байлаа. Захиргаадалтын үед олон адуутай, хурдан хээр морь, зээрд морь уядаг, Сүхбаатарын одонтой хүн байсан.  Д.Тогооч гуайн хүү Амаржаргал гэж морь сайн уядаг хүн байгаад ноднин өөд болсон. Амаржаргалын бүүдэн морь, халзан морь аймагт сайн давхиж байсан. Одоо түүний хүү Баттулга гэж залуу бий, Богд, Баруунбаян-Улаан, Баянхонгорын Богдод морьд их сайн давхиж байгаа.
-Майна гэж хүний хээр морины талаар та мэдэх үү?
-Майна гэж хөдөлмөрийн баатар тэмээчин хүний хээр морь ойрын хэдэн суманд дандаа түрүүлж, айрагддаг байсан юм. Одоо Майна гуайн ач хүү Бат морь их сайн уяж байгаа.
-Танайх сумын наадмаасаа гадна, хаврын бүсийн уралдаан хийдэг. Энэ хоёр уралдаанаас өөр тогтмол хийдэг уралдаан бий юу?
-Цагаан сараар баг багаараа нийлээд жижиг уралдаанууд хийдэг. Сумын төв дээр тогтмол уралдаан бол хийдэггүй. Энэ жилийн хувьд шинийн 8-нд бүх багуудаа нийлүүлж уралдаан зохион байгуулсан. Үүнээс хойш сумаараа бүсийн уралдаан хийж байя гэж тогтсон доо.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Монгол морины босоо цагаан хийморь таныг өнөд ивээж явах болтугай.
-Баярлалаа.

А.Тэлмэн