Хурдан морины гадаад шинжээс...

Манай малчин ардууд олон үеийн турш хийсэн цөхрөлтгүй ажиглалтынхаа үр дүнд хурдан морь таних, уяж сойх талаар асар их туршлага хуримтлуулж нэгэн зүйл сургуулийг буй болгожээ. Хурдан морийг шинжиж танина гэдэг тун бэрх, морь морины бие бялдраас болж шинж нь харилцан адилгүй байна. Гэвч ойролцоо нөхцөлд орших нэг үүлдрийн адуунд, тухайлбал, монгол адуунд хурдан сайн морины шинж ерөнхийдөө ойролцоо байна. Хурдан морийг гадаад, дотоод, нууц гурван шинжээр шинжилнэ.
Аливаа амьтны ашиг шим, бяр чадал, хурд нь уул амьтны галбиртай холбоотой ба харин түүнээс бүрэн шалтгаалдаг тухай эдүгээ шинжлэх ухааны үүднээс төгс тогтоогдсон зүйл байхгүй байна. Гэвч аль ч үүлдэрт харьяалагдах ямар ч адуу нэг бол ажлын өндөр бүтээмжийг илрүүлэх явдалд чухалчлагдах бат чийрэг, эсвэл уналга, спортод хэрэглэгдэх хөнгөн шалмаг шинжийг биеийн галбиртаа агуулсан байх нь дамжиггүй. Гадаад шинжийг доорх нэр бүхий 10 хэсэгт хуваан үзэж болно. Үүнд:
1. Толгойн шинж
2. Туурайн шинж
3. Сүүлний шинж
4. Дууны шинж
5. Мөрний шинж
6. Усны шинж
7. Идэшний шинж
8. Шүдний шинж
9. Шөрмөсний шинж
10. Бүх биеийн шинж
Толгойн шинж. Адууны толгойг хэлбэр дүрсээр нь хонин толгой, туулайн толгой, хүдрийн толгой, мэлхийн толгой, араатны толгой гэх зэргээр тав, зургаан хэсэгт хувааж болох юм. Эдний дотроос туулайн толгой, мэлхийн толгой хоёр сайн. Мөн хандгайн толгой шиг толгойтой адуу сайн. Хурдан морины нүд, магнай, ам хамрын нүх, самсаа их, чих, түүшүү, омруу буюу доод уруул том, хэлний хэвтэш агуу, эрүүний хоорондын хонхор өргөн, гүнзгий, хоншоор урт болоод монхор, хөмсөг гурвалжин, толгой ерөнхийдөө томруухан агаад шөвгөх, хатингар, доод эрүү нь дээдэхээсээ урт юм уу, эсвэл чимхүүр мэт нийлж байна. Жишээ нь, улсын наадамд хоёр түрүүлж, зургаа айрагдсан Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Дамдингийн зээрд азарганы толгойг дурдаж болно.
Туурайн шинж. Туурайг лавай аяган туурай, махан туурай, шувууны хумс, сарлаган туурай, хурдан хумс гэх зэргээр мөн зургаа хуваана. Үүнээс хамгийн тэргүүн нь сарлаган туурай. Энэ нь уг нь бүдүүн богино, амсраараа хөмөргүү, ирмэг хурц, ялихгүй зууван агаад өсгий зүгт сэтэрхий, гахай гүн хатингар, ерөнхий хэлбэр нь далбигар биш цомбон, том байна. Бас галуун сагагтай хурдан морь байдаг. Галуун сагаг хоёр янз. Давхихаараа босдог галуун сагагтай морины хурд буурдаггүй сайн. Жишээ нь, улсын наадамд дөрөв түрүүлж, гурав айрагдсан Төв аймгийн Баянжаргалан сумын Даваанэрэн начингийн хүрэн халзан азарганы хөл туурай ийм байсан. Давхихаараа улам налдаг галуун сагагтай хөл их муу. Учир нь ийм адуу тун амархан маахайлдаг. Хойд хөлийн хүчтэйгээр авч шидсэн их биенийхээ хурдыг урд хөл нь тогтоох дийлэхгүй учраас маахайлна. Ялангуяа уруу газар татвал их осолтой. Дундговь аймгийн уяач Шагдарын шарга үрээ галуун сагагтай байснаас уралдаж ирээд уруу газар татахад маахайлж байсан. Богино сагагтай морь маахайлахгүй хөл сайтай байдаг. Мөн туурайны ширхэг хөндлөн, тэв тэгшхэн байвал сайн.
Сүүлний шинж. Ясан сүүл нь урт, самбай нь өтгөн, үзүүр нь шингэн байх хэрэгтэй. Мөн сүүлний нэг үс олон салаалсан байх нь эрхэм. Урт бүдүүн юм уу, богино нарийн сүүл дунд зэрэг. Нарийн урт, сул сүүл муу. Улсын наадамд нэг түрүүлж, хоёр айрагдсан Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Дамдингийн “Аранзал” гэдэг буурал морины ясан сүүл нь урагш нь татаж үзэхэд ташаан толгойгоо хүрдэг ба самбай нь маш өтгөн, үзүүр уруугаа шингэн байлаа.
Дууны шинж. Дууг шинжлэн үзвээс гахайн дуу мэт хамраар дуугардаг бол адаг. Араатны дуу мэт хүрхрэн дуугарвал дунд зэрэг. Болжморын дуу мэт нарийн чанга эрчимтэй бол тэргүүн. Хуучин Сэцэн хан аймгийн Хардэл жанжин бэйс Пүрэвжав Зандан хүрэн гэдэг алдарт хурдан азаргаа Гадин засгийн хошуунаас бараг л дуугаар нь таньж авсан юм гэдэг. Мөн Даваанэрэн начингийн хүрэн халзан азарганы дуу олон суурь адуун дундаас танигддаг байжээ.
Идэшний шинж. Идэш их, баас бяцхан бол эрхэм. Идэш бага, баас их бол адаг. Ер нь аливаа уяж сойдог морьд цөөн хоногт гэдсээ татаж чаддаг нь хэн бүхэнд мэдээж юм.
Мөрний шинж. Туурайн ирмэгнээс өөр тод мөр гарахгүй байвал сайн. Урд хоёр хөлийн мөрийг хойд хоёр хөлийн мөр эс гүйцвээс муу. Гэлдэрч явахад хэт давбал дунд зэрэг. Яг оногдуулж юм уу, эсвэл урд хоёр хөлийн мөрний гадна талд нь хойд хоёр хөлөө зэрэгцүүлж тавьж гишгэсэн байвал эрхэм сайн тэр болой. Жишээ нь, Төв аймгийн Бор-Өндөр сумын Дугарын, улсын наадамд хоёр аман хүзүүдүүлж, нэг айрагдсан хул морины туурай нь аяга шиг хүнхэр байснаас түүний мөр нь маш цэвэрхэн тах хэлбэртэй зураас гардаг байлаа. Мөн дээр дурдсан Дамдингийн буурал морины хойд хоёр хөлийн мөр нь урд хоёр хөлийнхөө мөрний гадна талд гардаг байв. Үргэлжлэл бий...
Доктор А.Баярмагнай