Түмэн эх хангайн бор азарга

Авзага хайрхан уулын адуун сүргээс “Хангайн бор” гэдэг хурдан азарга төрсөн гэдэг. Авзага хайрхны араар нутагтай Шарав наадамд морь уядаггүй эгэл нэгэн эр бор азаргандаа хоёр борви айраг ганзагалаад Ханд ванд барихаар хошууны наадамд очжээ. Наадам үзэхээр буусан галын уяачид “азарга нэмж уралдуулах болсон тул бор азаргаа уралдуул, хурдан хүлэг байна” гэж ятгажээ. Энэ нь 1889 оноос ар халхын их наадамд азарга уралддаг болоод асар удаагүй, цаг үе бололтой. Бор азаргаа амрааж, хөнгөрүүлээд уралдуултал түрүүлж гэнэ. Тэгээд хойтон жил нь томоохон наадамд түрүүлгэн “түмэн эх хангай бор” цолыг хүртээсэн бололтой юм.
1990 онд Даншигт Түшээт ханы хэвэй чин вангийн бор азарга нэрээр аман хүзүүдсэн байдгийг “хангай бор” гэж үзэж байна. Харин зарим судлаачдын 1908 оны Богдын даншигийн дунд моринд дөрвөлсөн Эрдэнэдайчин Чинван Ханддоржийн хошууны баян Базараас Эрдэнэшанзав Бадамдоржид өргөгдсөн бор соёолонг хангай бор азарга хэмээн андуурсан байдаг. Том бага наадамд олонтоо түрүүлж, айрагдсан бор азарганы үе мөч хавдаж, “хулуу” өвчтэй болжээ. Тэгтэл хошууны наадамд “Хангай бор азаргыг уралдуулах зарлиг” иржээ. Хүлэгч Шарав аанай л ачлаганы мориндоо айргаа ганзагалан, бор азаргаа хөтөлсөөр наадамд очжээ. Гарааны зурхайгаас эргэхэд бор азарганы хөлийн хуруу өвдөж хэвтсэн гэдэг. Уралдагч хүү уйлж, гуядаж үзсэн боловч боссонгүй гэнэ. Хэсэг хэвтсэний дараа өвчин нь намдсан бололтой босоход нь хүү ухасхийн мордоод хурдалж гарчээ. Мөн л дахиад хэвтэхэд нь авхаалжтай, ухаалаг хүү уйлан азаргаа гуядаж зовоолгүй хүлээж суугаад аргыг нь олж босмогц мордоод ухасхийжээ. Ийнхүү жаалхүүгийн ярьснаар гурвантаа хэвтэж, боссон гэнэ. Тэр наадамд бор азарга нэхэн довтолсоор түрүүлсэн гэж хуучилдаг. Наадмаас харих замдаа түмэн эх бор азарга Бэрхийн ард нүд аньсан гэнэ.