ХУРДАН МОРИНЫ ХӨНДҮҮРИЙГ ГАРГАХ НЬ

ТАВАГНЫ ХӨНДҮҮРИЙГ ГАРГАХ
Аливаа амьд амьтны үс жил тутам ургаж гуужиж байдаг шиг зарим амьтны эвэрлэг эрхтэн жил тутам шинэчлэгдэж байдаг. Адууны туурайн гахай нь жил бүр үзүүр хэсгээсээ элэгдэж цаанаас нь шинэ хэсэг түрж гардаг. Энэ үйл явц хаврын улиралд дуусдаг бөгөөд хуучин гахай нь элэгдэж дуусаагүй байхад шинээр гахай нь түрэн туурайны аягандаа багтахгүйгээс болж адуу улддаг. Үүнийг тухайн цагт нь цэвэрлэж  янзлахгүй бол  адуу зунжингаа улдах нь ч бий. Иймээс хавар гурван сарын сүүлээр цас цоохортохын үест засаж янзлах нь тун зохистой. Үүнийг тавагны хөндүүрийг гаргах гэнэ. Ер нь ул нимгэнтэй амархан улдамтгай моринд хавар яг энэ үед гахайг нь бэхжүүлэх ажил хийх хэрэгтэй. Үүний тул тарваганы тосоор гахайг нь нэвтэлж өгвөл сайн эвэршин хатуурч барагтай бол дэвтэж түрэхгүй. Зарим хүн тарваганы тос хайлуулаад мориныхоо туурайны аягыг дээш харуулан барьж байгаад халуунаар нь хийдэг. Зөв хэдий ч морь үргэх үед халуун тос гар луу асаж түлчих гээд байдаг гэмтэй. Тиймээс адуугаа богочиж байгаад тарваганы тосоо хайлуулж халаалгүй аглиунаар нь туурайн аяганд хийх буюу гахай  дээр нь тавиад, түүнийхээ дээр гадасны улайссан толгойг тааруулан барьж халуун илчээр тосоо хайлуулан шингээвэл аюул осолгүй, илүү үр дүнтэй болдог юм. Ингэсэн морь бүтэн жилдээ улдахгүй. Тавагны хөндүүрийг нь гаргаснаар адууны бэлтгэл ажил дуусах тийшээ хандана.
ГЭДЭСНИЙ ХӨНДҮҮРИЙГ АРИЛГАХ

Үүний дараа гэдэсний хөндүүрийг арилгах буюу хар гэдсийг нь бага багаар хөнгөлдөг. Үүнийг зарим нэг нутагт хөвөөг нь арилгах гэх нь бий. Ганц нэг хоног уяж хонон хөлсөлснөөр  энэ зорилго хангагдахгүй. Ихэнх уяачид наадамд уях морьдоо барьсан анхны өдрөө авч хоноод маргааш өглөө нь хөлсөлдөг. Үүнийгээ хар гэдсийг нь авч байна гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ цаг хугацааны хувьд их оройтуулж байгаа хэрэг юм. Цаашдаа хүнд, хөнгөн олон ажил хийсний дүнд хөвөө нь увуу цувуухан арилж, морь мэнд сайхан уралдана. Уяач үүндээ бодитой дүгнэлт хийхгүй доохнуур  давхисан мориндоо буруу өгөх нь бий. Хөвөө гэдэг нь олон хоног сарын идэшнээс ходоод гэдэсний хананд наалдаж хоцорсон өнгөр зузааран зузаарсаар  гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөний дагуу түрэгдэн түрэгдсээр, нэгэн тал юм уу эсвэл бүтэн хомоол дээр бөөгнөрөөд умсны нэг нугалаанд хөдөлгөөнгүй байршчихсаныг л хэлж байж болох юм. Үүнийг гүйцэд авахын тул таван сарын дундаас эхлэн хоорондоо холын амраатай 2-3 уяж хонож, хужиртай усаар услаад хөлслөх хэрэгтэй. Тэгээд мориныхоо баасыг сайн ажиглаж бай. Гадуураа салстан бүрхүүлтэй, хатуурсан ганц нэг хомоол унагахыг нь олж үз. Ялангуяа хөлсийг нь хатаахаар хөдөлгөж явахдаа, дүлж байвал бүр сайн. Бага дунд сунгааны үед амьсгааг нь сайн ажигла. Бүх бие нь хөдөлж дотроосоо дэлсгээтэй их амьсгалж байгаа бол дотроо юмтай буюу хөвөөтэй байгаа нь тэр. Өөртөө төвөггүй хамраараа цэвэр сайхан амьсгалж байвал хөвөө нь гарсан гэсэн үг.
БИЕИЙН ХӨНДҮҮРИЙГ АРИЛГАХ
Ноднин жилийн уралдаанаас хойш хол замд, дээд хурдаар давхиагүй, өөрөөр хэлбэл ойрдоо өндөр ачаалал аваагүй морины булчин шөрмөс  олон хоногийн ачаалалгүй амгалан байдалд дассан байдаг. Ийм булчин шөрмөсийг өндөр ачаалалд оруулахын өмнө бага багаар дасгаж, их ачаалал буюу давхилд эмзэглэхгүй болгож бэлтгэхийг морины бүх биеийн хөндүүрийг арилгах гэнэ. Үүний тул хавар эртнээс буюу тэжээх явцдаа  үе үе ойр зуур ухасхийж үе гишүүг нь чангаруулж байхаас гадна 5-р сард 1-2 удаа сайхан ханайлгаж байх нь зүйтэй. Ханайлгах гэдэг нь нэмнэлгүйгээр хар гүйхээр нь бус цогихоос арай ширүүн явдлаар бага, дунд сунгааны хэрийн газар давхина. Ингэхэд морины бүх биеийн хөндүүр гүйцэд гарна. Сүүлийн үед уясан морь нь тогтмол айрагдан түрүүлж буй Манлай уяач С.Ганхуяг энэ ажилд ихээхэн ач холбогдол өгдөг бөгөөд “өвөл хавар тэжээсэн адууг хавартаа хэд сайн ханайлгахад амьсгаадаж суухаа больдог” хэмээдэг. Ханайлгалгүйгээр  шууд уяанд оруулбал адууны биенд хөндүүр сууж ажил даалгүй няцрах гээд байдаг. Эндээс л уяа буруутаж болзошгүй юм. Хамгийн наад зах нь 25-ны эрлийз давхилын үе гэхэд бүх биеийн хөндүүрийг бүрэн гаргасан байх шаардлагатай. Хөндүүр арилсан эсэхийг далны дээд үзүүр буюу цагаан  мөгөөрсөн дээр нь хуруугаараа дарж шалгах  бөгөөд хөндүүрлэхгүй байвал бүрэн гарчээ гэж ойлгож болно.