Сумын Алдарт уяач Ц.Баттулга: Би чинь хоёр мундаг ухаа халзан азаргатай байлаа

Сүхбаатар аймгийн Асгатын хийморилог уяачдын ярилцлагын буухиа Жаргалант IV багийн харьяат, сумын Алдарт уяач Цэндийн Баттулгад “шилжиж” байна. Том, бага хоёр ухаа халзан азаргаараа одтой наадагч түүний амжилтын цуваа хийгээд уяж хурдлуулсан хурдан хүлгэдийн тухай бид ярилцсан юм. 

Энд нэмэхэд, Тулгаа Алдарт ММСУХ-ны “Уяачийн алдар” одон, Эрүүлийг хамгаалахын Тэргүүний ажилтан цол тэмдгийн эзэн аж. 

-Тулгаа Алдартын уяж хурдлуулсан ямар, ямар хурдан буянгууд байна вэ?
-Би чинь хоёр мундаг ухаа халзан азаргатай байлаа. Том ухаа халзан нь Онгон сумын аймгийн Алдарт уяач Боргилын ухаа азарганы төл байгаа юм. Энэ Боргилын ухаа нь Онгон сумын наадамд олон жил түрүүлсэн азарга л даа. Би том ухаа халзангаа Асгатад даага авчирч байлаа. Тэр жилээ их эцэнхий байгаад суманд  50 хэдээр орсон. Шүдлэн уях гэсэн тамиргүй байхаар нь тавиад  хязаалан уяж сумын наадамд тавлуулсан. Соёолон хурдан байсан ч сумандаа 11-ээр орсон. Харин хавчиг азарга гурваар ороод, Дорнодын 70 жилээр 300 гаруй азарганд зургаалсан. Тэр чинь 2001 он шиг санагдаж байна. Тэнд уралдаж ирээд дараа жил нь сурдаад байхгүй болсон. 

-Сурдана гэдэг нь юу гэсэн үг юм бэ?
-Гэдэс нь цэрийгээд наймтай азарга байхгүй болсон, хөөрхий. Учир нь шороо идсэнээс болж, хаврын хавсарганд уруудаад арга хэмжээ авч чадаагүй. 
-Төлүүд нь яаж хурдалсан бэ?
-Би Асгат гаралтай гүү тавьсан. Тухайлбал, Батын Лхамсүрэнгийн хар, Махбуриадын улаан, Чанга Рэнцэнгийн хүрэн гээд аль болох удам сайтай гүү тавьдаг байлаа. Төлүүдээс нь Ембүү азарга хязааландаа Асгатын 80 жилийн ойд зургаалсан. 
Миний том ухаа халзан чинь наймтай эндэхдээ таван гүүтэй байгаад хоёр, гурван эр унага гарсан. Тэднээс хоёр нь минийх. Бусад нь хүнийх байсан юм. Тэгээд би Ембүүгээр азарга тавьсан юм. Одоо энэ сумын Алдарт уяач Улаанхүү ахын гүүг тавиад хар морь авсан нь Өвөрхангай руу гараад их сайн давхисан. Бүүр тодруулбал, аймгийн Алдарт уяач Сүрэнээгийн буган гэж энэ Асгатад хурдан азарга байснаас төл гүүг нь ухаа халзанд тавьж гарсан төл байгаа юм. 
-Ембүү азаргаа хаана, хаана уралдуулж байв?
-Дааганд нь 10 хэд дээр  оруулсан. Дараа жил нь шүдлэн 10-аадаар, хязаалан Асгат сумын 80 жилд зургаагаар орсон. Соёолон 20 хэдэд уралдсан. Тэрний төл одоо хүрэн азарга бий. Дааган цагаасаа хурдалсан хавчиг азарга байна. 
-Даагандаа яаж хурдаллаа?
-Даагандаа бага овоо тахилганы наадамд орсон. Их уулын тахилгад дөрөвлөж, Онгон сумын Баян Эрхэт овоонд аман хүзүүдсэн. Энэ медалиуд маань байна.  /сур. үзүүлэв/ Шүдлэн Баяншарга уулын тахилганд тавлаж, Онгоны Ухаа овоотын тахилгад дөрөвлөсөн. Ноднин соёолон мөн л Онгоны Ухаа овоотын тахилгад түрүүлсэн. Энэ жил хавчиг азарга наадамд  20 хэдээр орлоо. 

-Одоо тэгвэл бага ухаа азарганы тухай ярьж өгөөч? 
-Асгат адуу л даа. Балдангийн Чулуунбат гэж найзынхаа хурдан ухаа халзан азарганд зээрд гүүгээ тавьж авсан төл байгаа юм. Мөн л Асгат гүү. Би чинь  бага ухаагаа хязааланд нь Халзан овоонд айрагдуулсан. Хожмоо Асгатын хээрэгч гүүг тавиад ухаа даагатай болж, аймагт аман хүзүүдүүлсэн.  Ер нь ухаа халзан даага маань их хурдалсан. Эх хээрэгч гүү нь Таягийн Гомбосүрэнгийн адууны эхтэй. Эцэг нь Даарийн зээрд азарга байгаа юм. Тодруулбал, Асгат сумын Алдарт уяач Таягийн Гомбосүрэн гэж мундаг хурдтай хүн байлаа. Тэр хүн Даарийн зээрд азарганд хээр гүүгээ тавьж гарсан даагыг би авсан юм. Тэгээд бага ухаа халзандаа хураалгаад  таван эр төл авч, тавууланг нь хурдлуулсан. Эндээс сонирхуулахад одоо 10-тай хүрэн азарга байна. Дааган цагаасаа уягдаж, даагандаа сумандаа 10 хэдээр орсон. Шүдлэн бас л нэг 10 хэдээр давхиад, хязаалан 2012 онд “Жавхлант шарга”-д тавласан. Тэрнээс хойш уяагүй ээ.  Дараагийн төл нь болох хонгор даага 2013 онд сумын наадамдаа гуравлаад, аймагт аман хүзүүдсэн. Мөн Хэнтийн бүсийн уралдаанд долоогоор орж, Онгон суманд болсон ургийн баярт түрүүлсэн. Хавар нь тав, зургадугаар сард хоёр, гурван ч удаа орсон. Ямартаа ч даагандаа долоо уралдаж,  долоо орсон. Харин 2014 онд шүдлэн хүнд өгөөд, олигтой давхиагүй. 
-Нөгөө гурав нь яаж давхисан юм бэ? 
-“Одкон”-ийн Мөнхбатад нэг зээрд үрээ өгсөн. Тэр даагандаа энэ хавийнхаа овоо, уулын тахилга зэрэг бага наадмуудад хэд хэдэн удаа айрагдсан. Тэгээд шүдлэн Дундговь руу аваад явсан. Дараа нь хавчиг азарга Дундговийн Дэлгэрхангайн 80 жилд дөрвөөр орсон гэж дуулсан. Тэгээд л чимээ тасарсан даа. Нөгөө хоёр төлийг нь санадаггүй ээ. 

-Өөр таны нэр усыг гаргаж хурдалсан ямар адуу байна вэ?
-Тод манлай Жанчивт том ухаа халзангийн удамтай Ембүү азарганы төл хүрэн халзан адуу өгсөн. Тэр чинь хязаалан Баяндэлгэрт түрүүлээд соёолон зарагдсан байхгүй юу. Түүнд очоод хавчиг азарга Өвөрхангайд очиж нэг айрагдсан гэсэн. Тэрнээс хойш мөн л юм дуулдаагүй дээ. Бас нэг ухаа халзан үрээ Говь-Алтай руу зарагдсан.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүлийн Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын тусгай дугаараас...