Мэргэн Билэгт хувилгааны дурсгалыг хүндэтгэж цогц арга хэмжээ зохион байгуулна

Мэргэн Билигт хэмээн алдаршсан Билигт ламын наймдугаар дүрийн хувилгаан Ишийн Шагдар/Шагдарсүрэн/-ын дурсгалыг хүндэтгэж, үр хүүхдүүд, нутгийн зон олон, бурхны шавь нар нь хүндэтгэл үзүүлэх арга хэмжээ энэ сарын 9-ний билэгт сайн өдөр Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд болно. 1907 оны Гал хонин жил Сэцэн Хаан аймгийн Далай вангийн хошуунд одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан суманд мэндэлсэн Мэргэн Билигт хэмээн алдаршсан Билигт ламын наймдугаар дүрийн хувилгаан Ишийн Шагдарын том эгч Норжидын үр хүүхдүүдээс энэхүү үйл ажиллагааг санаачлан зохион байгуулж байгаа юм. Халзан суман дах Хатавч дашчойлин хийдийн оройг сэргээн засварлах, Мэргэн Билигт хувилгаанд зориулсан гэрэлт хөшөөг босгох, мод тарих, 9-ний өдөр Билигт хувилгааны шүтээн болсон Гомбо бурхныг тахиж хурах үйл ажиллагааг Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын Засаг дарга Г.Алтансүх нээж үг хэлэх юм. Аймгийн Засаг даргын орлогч, аймгийн ИТХ-ын тэргүүлэгч Г.Мөнхзаяа оролцоно. Мөн Ишийн Шагдарын том эгч Норжидын том охин Өлзиймаа тэргүүтэй үр удам нь, VII дүрийн Билигт хувилгааны гуч Т.Цэндсүрэн Улаанбаатар хотоос ирж оролцоно.  Улаанбаатар хотын Гандантэгчинлэн хийдийн Цогчин бага Умзад лам Г.Ган-Очир, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэмандал хийдийн хамба лам Н.Цамбанүрдэв, Халзам сумын Хатавч Дашчойлон хийдийн хамба лам Д.Готовдорж, Уулбаян сумын Дашчойнхорлин хийдийн хамба лам Д.Жигмиджамц тэргүүтэй бурхан шашны төлөөлөл оролцож, сүсэгтэн олноо сайн сайхныг ерөөж хурал хурна.

Мэдээлэл хүргэх үүднээс Мэргэн Билигт хэмээн алдаршсан Билигт ламын наймдугаар дүрийн хувилгаан Ишийн Шагдар/Шагдарсүрэн/-ын туулсан амьдрал, намтар, Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын Хатавчийн хийдийн талаарх зарим баримтыг товчлон хүргэе.

Мэргэн Билигт хэмээн алдаршсан Билигт ламын наймдугаар дүрийн хувилгаан Ишийн Шагдар/Шагдарсүрэн/ нь 1907 оны Гал хонин жил Сэцэн Хаан аймгийн Далай вангийн хошуунд одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан суманд мэндэлжээ.

            Шагдар/Шагдарсүрэн/ хүүг 5 настайд нь Хазгар Билигт хэмээн алдаршсан Билигт хувилгааны 7 дүрийн хойчоор тодруулан Хатавчийн хийдэд залахаар шийдвэрлэсэн боловч эцэг эх нь бяцхан хүүгээ явуулаагүй байна. Билигт хувилгааны 8 дугаар дүрээр тодруулсны дараа шууд Хатавчийн хийдэд залраагүй тухай домог ярианд ийн өгүүлжээ: Хатавчийн хийдийн лам нар Егүзэр хутагтад бараалхан, манай ламын ширээ эзэнгүй удлаа хэмээн айлдахад, Егүзэр хутагт: санаа зоволтгүй ээ, баруун хойд зүгээс цагаан морь унасан, цахиур буу үүрсэн, нохой шувуу дагуулсан хүн удахгүй ирнэ хэмээжээ. Энэ нь уулын эзэн сахиус эсвэл Цамба бурхныг дүрслэн хэлсэн байдаг билээ.

            1922 онд буюу 15 настайдаа эцэг эхээсээ өнчин үлдсэн Билигт хувилгааны 8 дугаар дүр-Ишийн Шагдар/Шагдарсүрэн/ нь Норжид, Дэнсмаа эгч нар, Шарав ахынхаа хамт дөрвүүлээ(эсвэл тавуулаа) Дарьганга сүргийн хошууны (1925 он хүртэл Дарьганга сүрэг хэмээх нэртэй байсан ба 1921 онд Ардын засаг тогтоход Дарьганга сүрэг нь шууд Дотоод яаманд харьяалагдаж байгаад 1923 онд гаргасан шийдвэрийн дагуу 1925 ондДарьганга уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэсэн байна) Баруун гар адуучны нутагт буюу одоогийн Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд нүүж ирж Хатавчийн хийддээ заларсан түүхтэй билээ.

            Хатавчийн хийд нь одоогийн Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын нутагт, зүгт говь хээрийн бүсэд Хатавч хэмээх газарт Сэнжит хадны зүүн талд уг хийд оршиж байжээ. Урдаа Жонжир овоо, баруун талдаа Зүрх хад, зүүн урдаа Сүмийн булаг, Самын булаг гэдэг газруудтай байжээ. Энэхүү хийдийг Энх Амгалангийн гучин зургаадугаар (1697) онд байгуулсан ба анх дөрвөн сүм, дугантай, 300 ламтай, цаг цагийн хуралтай ба олон тооны банди нар шавилан сууж ном заалгадаг байжээ. Лам нар жилд 4 удаа болдог нэртэй их хуралд бүрэн ирж хурал хурдаг байлаа. Хаврын ерөөлийн хурал болж зун, намрын хурлын үеэр сор залж, цам харайж нэг ёсондоо шашны том цэнгүүн болдог байлаа. Эзэн хааны мэдэлтэй тус хийд нь Дарьгангын 13 хийдийн нэг нь бөгөөд тэр үеийн 5-6 цамтай хийд байсны нэг юм. Хатавчийн хийдийн сүм дуганы барилга нь ур хийц сайтай, хурал номын жаяг, цамын дэг нь хүртэл өвөрмөц Чойр нь хүрээ дэгтэй бусад нь бандид гэгээний дэгтэй байсан гэдэг. Билэгт лам Зүүний хүрээг, Зуугийн лам баруун хүрээг уламжлан эрхэлж байсан бөгөөд баруун зүүний хүрээ Гомбо бурханыг зүүн дундах Лхам бурханыг тус тус тахидаг гол шүтээнээ болгодог байжээ. Хатавчийн хийдийн зүүний хүрээг эхэлж барьсны дараа барууны хүрээг хожим нь баруун ба зүүний дундах хүрээг барьсан юм. Баруун хүрээ нь хөх тоосгон хашаатай байв. Хашааны хойд хэсгийн голд зуучийн сүмийн барилга байхаас гадна өөд өөдөөс нь харсан 2 байшингаа баруун зүүн сэмчин гэдэг байлаа. Гол зуугийн сүмд олон арвин бурхан ном, судар тахилага тэргүүтэнг залсан байдаг. Эдгээрийн урд хэсэгт том дөрвөлжин хурал хурдаг дуган байсан юм. Том дуганы урд хашаа дамнан Махаранзын сүм байв. Дотор нь 4 махаранзыг байгуулж түүний ард том хэнгэрэг хонх байрлуулсан шовгор оройтой барилга байдаг. Хэнгэрэгийг гүнлүү, хонхтойг жинлүү гэдэг. Гүнлүү жинлүүг хурал номын цуглах тарахын дохио болгон хэрэглэдэг байв. Баруун хүрээний баруун сэмчинд Хангал болон өдөр бүрийн Жасаа хурна. Зүүн сэмжинд хааяа оточ ерөөл хурдаг байжээ. Том дуганд 4 улирлын их хурлууд хурж дараа нь 4 дацанд тарж тус тусын хурлаа хурдаг нарийн дэг жаягтай байлаа. Гүнрэг ба цагийн хурлууд баруун дундах хүрээний сүмд болдог байсан. Тус хийд 4 дацантай байв. Барууныг Чойр дацан буюу Дэчин чойнхорлон, баруун дундахыг Дэдан самданлин, зүүнийхийг Дамбадаржаалан үүнд Хайлан хурдаг зүүн дундахыг Балданмижид буюу Жүд дацан гэдэг байлаа. Зүүн дундахын хүрээнд ганц дуган байдаг тэр нь дотроо 3 тасалгаатай Жүд Дүйнхор хурдаг байв. Зүүн хүрээний сүмүүдэд жилийн 4 улиралд Хайлан хурдаг тусгай жастай тэндээ цав манз хийдэг байв. Баруун зүүн хүрээний гадна урд талд дэрвэгэр оройтой хөх тоосгон хана мэт баримал байдаг үүнийг Ямтай гэдэг ба Ямтайгийн өмнө зассан чулуун суурь дээр босгосон 2 модон шон байх түүнийг Чийга гэдэг. Өндөр хэргэм цолтой хүн ирвээс морины эмээлийг нь Ямтай дээр тавьж морийг Чийганаас уядаг байжээ. Ер нь Хатавчийн хийдийг сонин тогтоц бүхий хүний анхаарлыг татсан газар байгуулсан нь бас л цаанаа учиртай мэт санагдана. Ийм нууцхан газар байгуулсан учир 1910 оны үед Дорнод Монголыг түйвээж байсан дээрэмчин тонуулчин ололгүй өнгөрч байсан түүх ч байдаг.

            Хатавчийн хийдэд олондоо нэр цуутай номтой лам нар олон байсан юм. Дүр тус бүрдээ чадалтай 8 хувилсан Билигт лам, Дүвшиг хамба, Жаа дэд, Жанцан Даваа, Омбоо гавж, Донон хувилгаан, Баатардаа, Бамбуудаа лам, Ж.Лувсаннайдан, П.Дамбийням, Ш.Лувсаншарав, Л.Пэрэнлэй, Доодоо унзад, Лувсанёндон, Лувсанчүлтэм, Жамъянгончиг, Даваа гавж, Наваан гавж, Лувсандамба, Хөнхөр Лувсан хамба. Маамаа хувилгаан, мөн Довжилийн Лувсантавхай,Шагдарын Мөнхөө, Тоодройн Чойжир, Жамба, Мөнх нарын сайн унзад нэртэй цамчид байсан юм. Зарим үед Бөөрийн сүмийн лам цамчид ирж оролцдог байлаа. Хийдэд Гангадай,Лувсандорж, Түвдэн Эрэгдэл, Наваанцэрэн, Ёндонсор, Гончиг-Осор нарын зураач , уран оёдолчид бурхан зурах, хатгаж оёх зэргээр нэрд гарч байсан гэдэг.

            Мэргэн хэмээн алдаршсан Билигт хувилгаан нь алиа хошин зантай, өндөр биетэй цагаан царайтай хүн байсан гэдэг ба мэргэлдэг, үлээж анагаадаг, цахиур буу тавьж засал хийдэг байсан тухай ам дамжсан олон түүх байдаг билээ.

            1921 оны ардын хувьсгалын дараа 1930 он хүртэл хийдийн амьдрал бараг хэвээрээ байсан ба 1930-аад оны дунд үеэс суурьшин суух лам нарын тоо цөөрч хуралдаа ирэх нь алгуурласаар лам харгүй нийт хүмүүс баривчилгаа явагдаж байх үед сүм хийд дээр очихоос айдаг болцгоон аль болох хөндий байх ламд очсоноо нуух хандлагатай болсон нь цагийн аясаар тэгэхээс аргагүй болсоных бизээ.

            1930 оны хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга энэ нутгийг тойрч гараагүй билээ. Сүм хийдэд шавилан сууж байсан олон арван лам баривчлагдсаны дотор Билигт хувилгааны 8 дугаар дүр Шагдар/Шагдарсүрэн/,Лувсанхамба, Ж.Лувсаннайдан, Лувсанзундуй Наваан, Доодоо, Санжаа, Лувсантавхай, Жамбаа нарын нэр алдар нь тодорч байсан хүмүүс оржээ. Хатавчийн хийдээс нийтдээ 30 гаруй лам нар баривчлагдан 7-8 хүнд тэр үеийн онцгой бүрэн эрхэт комиссын тогтоолоор 10 жилийн хорих ял оноожээ. Навааны Гомбожав, Жамъянгийн Лувсаннайдан, Сономын Гэндэ, Намжилын Лувсан нарын 20 гаруй хүнд онцгой бүрэн эрхт комиссын тогтоолоор цаазаар авах ял оногдуулсан байдгын нэг нь Мэргэн Билигт хувилгаан байсан ба цэл залуу дөнгөж 31 насанд нь буюу 1938 оны 4 дүгээр сарын 28-ны өдөр ялыг ёсоор болгосон байдаг юм.

            1930-аад оны сүүлчийн их хямрал хэлмэгдэл сүйтгэлийн үеэр тэсэж үлдсэн сүм хийдийн барилгыг ашиглаж сургууль, хоршоо, эмнэлэг зэрэг сумын байгууллагыг сүмд шилжүүлэн суурьшуулах болсон нь олны хөрөнгөөр бүтсэн сүмийн барилгуудыг аварч үлдсэн юм. Баруун сүмд дунд сургууль, баруун дундахад сумын удирдлага хүн эмнэлэг, зүүн дундахад мал эмнэлэг, зүүний хийдэд хоршоо байрлаж байв. Сүмийн барилгуудад албан газрууд орохдоо басч чамгүй засвар үйлчилгээ хийсэн мэдээ байдаг. Хөх тоосгон шалан дээр модоор шаллаж шилэн цонх, пийшэн барьж ашигдаж байсан. Тэр цагаас хойш гэнэт аймаг сумын мэдэлтнүүд сүм барилгуудыг нурааж Хатавчийн хийдийн хавцалыг хоосон туурь болгожээ. Энэ бол Хатавчийн хийдийн эцсийн сүйрэл болсон юм.

            1992 оны 5-р сарын 28-ны өдрийн Дээд шүүхийн шийдвэрээр Мэргэн Билигт хувилгаан буюу Ишийн Шагдар /Шагдарсүрэн/-ыг цагаатгасан болно