Сумын Алдарт уяач У.Ашигбаяр: Мөөеө аваргаар тав даваад, туг тойрч явахдаа өөрийн эрхгүй омогшиж байлаа

Өмнөговь аймгийн Манлай сумын  Өехий багийн харьяат, спортын мастер, аймгийн начин, сумын Алдарт уяач, Уламбаярын Ашигбаяр 1971 онд төрсөн. 1989 онд эмнэг сургалтын спортын мастер, 2001 онд аймгийн Начин, 2004 онд сумын Алдарт уяач цолыг тус тус хүртжээ.

  Таны нэр их содон юмаа?

-Ашиг гэдэг бол бүх л сайн сайхан юманд хэрэглэгддэг үг шүү дээ. Тийм л зүйлийг бэлгэдэж өгсөн юм болов уу даа. Түүнээс биш нэрнийхээ утга учрыг аав, ээжээсээ асууж лавлаж байсангүй ээ.

  Та эрийн гурван наадмын хоёроор нь нааддаг. Бөхийн хувьд удам дагасан уу, эсвэл өөрийн хүсэл сонирхлын дагуу суралцав уу?

-Алдарт Дэмүүл Арслан манай нагац ах байгаа юм. Тодруулбал, ээжийн маань өвөөтэй эгч дүүсийн хүүхдүүд юм билээ. Энэ ч утгаараа би ээжийнхээ талаас удам дагасан бөх.

  Хэдий үеэс барилдаж эхэлсэн бэ?

-Сургуульд байхаасаа л гүйж харайхад дургүй хэрнээ бөх барилдах гээд л оролддог хүүхэд байлаа. 1994 онд сумын Начин, 1996 онд сумын Заан цол хүртсэн.

  Бөхчүүд цол авахаасаа цолоо батлах нь чухал гэдэг. Та цолоо хэрхэн баталж байв?

-Тийм. Миний хувьд албан ёсоор баталж байгаагүй ээ. Гэвч цол авсанаасаа хойш цолоо батлах хэмжээнд барилдсаар л ирсэн гэж боддог. 2001 онд аймгийн 70 жилийн ойн баяр наадамд Дархан аварга Мөөеөгөөр тав давж байлаа. 50 гарчихсан хойноо ч баяр наадамд хоёр давчихаад зогсож байна гэдэг цолоо батлах хэмжээнд л барилдаж байна гэсэн үг дээ.

  Та эцэг, эхээс хэдүүлээ вэ. Танай ах дүүсээс өөр бөх төрсөн үү?

-Би хоёр эрэгтэй, нэг охин дүүтэй. Төрсөн хоёр дүү маань бөхөөр оролдоогүй юм. Харин манай дүүгийн хүүхэд чөлөөт бөхөөр хичээллэж байна. Охин маань жүдогоор хичээллэж, Орос, Хятад болон Улсын Аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль хүртээд л байна.

  Та Дэмүүл Арслантай хэр ойр дотно байсан бэ?

-Ер нь гүндүүгүй, шулуун шударга, сайхан монгол эр хүн байсан даа. Тэгсэн хэрнээ бас их цайлган сэтгэлтэй. Биеийн хувьд жин ихтэй болохоос биш намхавтар нуруутай. Лагс, зузаан биетэй л хүн байлаа.

  Таныг Эмнэг сургалтын спортын мастер цолтой гэж сонссон. Адуу малтай хэдий үеэс ноцолдож эхэлсэн бэ?

-Миний аав Шагдарсүрэнгийн Пүрэв Улсын Аварга адуучин байсан юм. Тиймээс ч би хар багаасаа хоёр дүүтэйгээ хамтаар засгийн адуутай ноцолдож эхэлсэн дээ. Тэгээд 1989 онд эмнэг сургалтаар БНМАУ-ын спортын мастер цол хүртэж байлаа.

  Хэдэн эмнэг адуу сургасан тохиолдолд спортын мастер цол олгодог байсан юм бэ?

-Хоёр жилийн хугацаанд 140-өөд эмнэг сургасан. Цол олгохоос өмнө эмнэг адууг яг сургасан байна уу, үгүй юу гэдгийг өөрийг минь мордуулж шалгадаг, хатуу дэг журамтай байсан.

  Аавыг тань Пүрэв, овог тань Уламбаяр. Ямар утгатай юм бэ?

-Тийм ээ, би ээжээрээ овоглодог юм.

  Аав тань хэдэн жил нэгдэл нийгмийн мал малласан юм бол?

-1971 оноос хойш нэгдлийн адуу малласан. Тэгээд 1990, 1991 оны үед Улсын Аварга адуучин цол хүртсэн. Гэвч засгийн олон адуунд дарагдаад морь мал гавьтай уяж байгаагүй. Наадмын айраг бэлтгэнэ, хөөвөр хялгасны төлөвлөгөө биелүүлнэ гээд ажил ихтэй болохоор сайндаа л ганц даага уядаг байсан гэдэг.

  Багадаа хурдан морь унадаг л байсан байлгүй?

-Нэг их айраг, түрүү хүртэж байгаагүй ч хурдан морь унадаг байсан. Тэгээд 1987 онд наймдугаар ангиа төгсөөд, морь уяж эхэлсэн.

 Морьдоо мордуулчихаад л, наадмын зүлэг ногоон дэвжээнээ ирж барилддаг байв уу?

-Тийм. Анх бие дааж морь уяж байхад зарим адуу гарааны зурхай дээрээ эргээд л суучихдаг байлаа. Тэгээд нэг модонд багтчих юмсан гэж их боддог байлаа. Тэр утгаараа анх удаа модонд багтахад асар их урам орж байлаа шүү дээ.

  Хэдэн оны наадмаас анхны айргаа хүртэж байв?

-1990 онд билүү дээ, бригадын өдөрлөгт азарга таваар давхиулж байлаа. Тэр цагаас хойш сумын баяр наадмаас 10 гаруй айраг, түрүү, аймгийн наадмаас нэг айраг хүртжээ. 2003 онд аймгийн баяр наадамд унаган бор даага маань айрагдаж байлаа. Тэгэхэд их хол зайтай түрүүлж ирчихээд тугны хажууд зогсоод байсан юм. Хүүхэд маань ч унаж сурч л байсан. Би ямар өөрөө ороод хөөлтэй биш дээ, санаа зовоод зогсож байтал арынх нь хоёр даага ирээд, манайх гурваар баригдаж байсан юм. Тэгээд аймгаас цаашаа яваад Баяндалайн 80 жилийн ойн наадамд бор даага түрүүлж, их насны ухаа морь маань гуравласан. Урагшаа эргээд Номгонд очиж азарга, их насны морь хоёулаа түрүүлж, бас нэг их насны морь таваар давхисан. Тэр жил ингэж тойрч сайхан наадаад ирсэн. Тэгээд тухайн онд хамгийн олон айраг, түрүү хүртсэн уяачид олгодог оны Шилдэг уяач, Занданбал агсны нэрэмжит шагналыг хүртэж байлаа.Мөн сумын баяр наадамд их насны морь, соёолон хоёр айрагдуулж байлаа. Эхнэр болон хадам дүү нарын морьд миний давхар уяанд явдаг байсан юм. Тэд ч бас нэлээд хэдэн айраг, түрүү хүртсэн.

  Аймгийн баяр наадамд Өмнөговийн бүх сумын төлөөлөл болсон хурдан хүлгүүд мордож чаддаг уу?

-Одоо бол унаа тэрэг хөгжчихсөн болохоор харьцангуй өргөн дэлгэр болдог болсон. Нэгэн үе Цэций, Цогт-Овоо, Хонгор, Манлай, Баян-Овоо гээд ойролцоох сумдын морьд л очиж уралддаг байлаа шүү дээ. Нэг сумаас хоёр, гурван л морь очдог байлаа. Харин одоо бол олноор нь ачаад л явж байна.

  Уяач, хүлэг хоёр биесээ хайж явдаг гэдэг. Танд заяасан олон сайхан буянгаас онцгой амжилт үзүүлсэн нь хаанахын ямар угшилтай адуунууд байв?

-Хараацай хүрэн гэж манай унаган адуу байлаа. Засгийн адуунаас л үлдсэн адуу байгаа юм. Есөн удаа айрагдаад зодог тайлсан. Сумандаа хоёр айрагдаж, Номгонд нэг түрүүлсэн. Мөн аймагт айрагдсан бор даага их сайн давхих адуу байсан. Даанч соёолондоо ойччихсон.

  Энэ жил та хэдэн насны морьд уяж сойсон бэ?

-Би Ханбогдод болсон хаврын бүсийн уралдаанд наймласан ганц соёолонгоо л сойсон. Гэвч жаахан доголоод байхаар нь баяр наадамд мордуулсангүй.

  Одоо ч нэмэлт тэжээлгүйгээр уламжлалт уяагаар уягдсан морь айрагдах боломжгүй болчихлоо л гээд байна. Орон нутагт уламжлалт болон орчин цагийн уяаны ялгаа хэр мэдрэгдэж байна вэ?

-Өвөл, хаврын цагт бол заавал нэмэлт тэжээл шаардлагатай юм шиг байна. Харин зунд нь ногоо идүүлээд, намар нь уламжлалт болон орчин цагийн уяагаа хослуулаад явж байна даа.

  Сэтгэл огшоож, хамрын самсаа шархируулсан наадам таны амьдралд олон тохиож байв уу?

-Эрийн гурван наадмын хоёроор нь оролддог хүний хувьд огшиж, омогших үе цөөнгүй л тохиож байлаа. 2004 онд билүү дээ, би гэргийнхээ дүүгийн хүрэн соёолонг уясан юм. Наадмаас өмнө сунгаанд 20 гаргаж давхиад байсан. Гэтэл сунгаанаас хойш уяа, хүч нь таарсан юм уу, сумын баяр наадамд түрүүлж, намайг асар ихээр баярлуулж билээ. Мөн аймгийн баяр наадамд Дархан аварга Ж.Мөнхбатаар тав давчихаад туг тойрч явахдаа өөрийн эрхгүй омогшин огшиж байлаа.

 Залгамж халаагаа хэр бэлтгэж байгаа вэ?

-Том хүү маань уяаны эрдэмд суралцаж байна. Бага хүү маань одоогоор хурдан морь унаж байна. Хурдан мориноос хасагдчихвал уях байхаа. Хоёр хүү маань моринд хорхойтой болохоор ямартаа ч уяачийн удмаа таслалгүй, үргэлжлүүлэх нь ээ хэмээн баярлаж сууна даа.

  Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан хүлгүүдийн буян заяа үр удмыг тань үеийн үед ивээх болтугай.

А.Тэлмэн