Сумын Алдарт уяач Б.Базарсүрэн: ААВЫН МИНЬ АДУУНААС ҮЛДСЭН МОРЬ ТҮРҮҮЛСЭНД УЧИРГҮЙ ИХ БАЯРЛАЖ БИЛЭЭ

Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын уугуул, Баян-Өндөр багийн харьяат, сумын Алдарт уяач Балбарын Базарсүрэнтэй ярилцсанаа хүргэж байна. Тэрээр 1971 оны өвөл сумын төвд төржээ.

-Та хэдий үеэс морь уяж байгаа билээ?
-Би 1988 онд наймдугаар ангийн сурагч байхдаа л ахыгаа дагаж адуу маланд явдаг байсан. Манай ах сумын Алдарт уяач  Дамдинсүрэн гэж хүн л дээ. Аав минь ч мөн морь сайн уядаг байсан. Хар морьд нь суманд олон айрагдсан. Харин би 1995 оноос анх бие дааж морь уяж эхэлсэн.  
-Аавынхаа хурдан хар морьдын талаар ярина уу?
-Хар морины дүүгээс гарсан Урт чихт гэж хээр морь надад байсан. Тэр хээр морийг би 1995 онд уяж сумын наадамд дөрвөөр давхиулсан. 1994 онд манай сумын 70 жилийн ойн баяр болсон. Тэр наадамд хоёр морь уяснаас хязаалан хээр долоогоор давхиж байсан. Хээр морины эгчээс гарсан халзан шүдлэн нь есөөр давхисан юм.
-Хоёр хээр морьтой байсан гэлээ. Таны унаган адуунууд уу?
-Унаган адуу. 2002 оны дааганууд байгаа юм. 2002 онд хоёр хээр даага уяж нэг нь Гуулинд гурваар, нөгөө нь зургаагаар давхиж байсан. Хязааландаа нэг хээр нь дөрвөөр, нөгөө хээр нь есөөр орсон. Соёолондоо хоёулаа гурав, дөрвөөр давхиж байна. Сумогийн Ама. Бямбадоржийн наадамд Чандманьд болоход очиж хоёулаа гурав, дөрвөөр давхисан. Тэгээд нэг хээр морио Бигэр лүү зарсан. Бигэрт очоод бас хэдэн жил айрагдсан. Харин өөрт үлдсэн хээр морио бүдүүртэл нь уясан. Тэр бол ерөөсөө айраг алдаагүй хурдан морь л доо. Түрүүлээгүй ч байнга айрагддаг байсан. Даанч саяхан тэр морио алдчихсан. Би аавынхаа адууны удмыг таслахгүй гэж зуднаас ганц хүрэн гүү авч үлдэж байсан. Тэр хүрэн гүүнээс гарсан хүрэн халзан морио дааганд нь уяад Гуулингийн наадамд зургаагаар давхиулсан. Шүдлэндээ түрүүлж, хязааландаа гурваар, соёолондоо аман хүзүүдээд саяхан нийлээд гурваар давхилаа. 2012 онд манай хадам ах Даваадорж Сүхбаатар аймгийн Хөлөнбуйраас хүрэн халзан шүдлэн авчирч өгсөн юм. Авчирсан жилээ бага шиг наадамд уралдуулаад нэг айрагдуулсан. Сумын наадамд хязааландаа түрүүлж, сумын 90 жилийн ойд соёолондоо  бас түрүүлсэн. Өнгөрсөн жил хавчиг морь Чандманийн урд бүсийн наадамд очиж гурваар давхилаа. Энэ жил /2016 он/ сумандаа түрүүллээ. Соёолон жилээ ах, дүү хоёр Тод манлайн наадамд очиж айрагдсан. Би одоо энд, тэндээс азарга авч тавиад л байна. 1990 оны үед нутаг адуугаар л нааддаг байлаа. Хүнээс нэг их адуу авч байгаагүй. Харин сүүлийн жилүүдэд л гаднаас адуу их авлаа. 
-Хаа, хаанаас авав?
-Хэнтийн Цэнхэрмандал, Сүхбаатарын Асгат, Дорнодоос морь авсан. Тэдний төл гайгүй удахгүй давхиж эхлэх байхаа.
-Аймгийн баяр наадамд морь айрагдуулж байв уу?
-Тод манлайн наадмаар очиж айргийн таваар давхиулсан. Халзан морио хязаалан байхад нь  зургаагаар давхиулж байсан. 
-Аймаг, бүсийн чанартай уралдаануудад оролцож байсан уу?
-Баянбулагийн бүсийн наадамд Дорнодын Хөлөнбуйраас авчирсан халзан морь хязаалан жилээ дөрвөөр давхисан. Баянбулаг, Чандмань, Бигэр рүү их явсан. Бүсийн наадамд очиж уралддаг. Бүсийн наадамд халзан морь дөрвөлсөн бол өмнө нь нэг хондон морь долоогоор давхисан. 
-Сумын наадмаас та нэлээн хэдэн айраг, түрүүтэй юм байна, тиймээ?
-Би сумаасаа 50 гаруй айрагтай. Дүүгийнхээ морьдыг ч уяж л байсан. Гайгүй давхиж байгаа адуугаа зээдээ нэрлээд өгчихдөг байлаа. 
-Хэдэн онд сумын Алдарт уяач болов оо?
-2008 онд болсон. 
-2010 оны бүсийн наадамд оролцож байсан уу?
-2010 оны бүсийн наадамд очсон. Нэг морь маань уралдаж байгаад замдаа  үлийнд бүдэрч хөл нь хугарсан. Хязаалан хээр морь авч явсан чинь бас сайн давхиж чадаагүй ээ. 2006 оны бүсийн наадамд соёолон хээр морио авч очоод 10 аар давхиулсан. 
-2016 онд хэр амжилттай байв?
-2016 онд сумын наадамд морь түрүүлүүлсэн. Тэгээд хүүхэд олдохгүй болохоор нь их морь уяхгүй байна аа. Энэ жилийн бүсийн наадамд орох нь орсон. Гэхдээ хурдалж шалиагүй. Морь тамир тэнхээ муутай байлаа.2013 оноос эхэлж морьдоо тэжээж байна. Өнгөрсөн хоёр жилийн тэжээл үр дүнгээ өгсөн юм уу бүү мэд. Сайн л давхисан. Харин энэ жил тэжээл нь тохироогүй юм уу эсвэл сумын хэмжээнд тэжээл дутмагдуу байсан уу сайнгүй л байна. Тэнгэр хангай цастай хүйтэн байснаас болдог ч юмуу. Манай сумынхны морьд сайнгүй л байна. 
-Одоо та жороо морь унаж уралдуулж байна уу?
-Манай аав дээр үед жороо морь олонтой байсан. Түүнээс Цоорхой хээр гэж жороо нь их алдартай. Хүн морьдоод л шууд жороолдог болохоор унаач нь эмээлнийхээ ард сууж үлддэг байсан гэнэ лээ. Би ч одоогоор жороо морь нэг их сонирхохгүй байна. Гэхдээ бас жороо морь гаргаад авчих юмсан гэсэн санаа байх л юм.  
-Ярилцлагаа таны хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе.
-Би 2015 онд унаган халзан морио олон газрын хурдтай уралдаж гурвалсанд нь их омогшсон. Долоон настай морь өнжөөгөөд, найман настай морь уяад, тэгээд нутгийн унаган морь ийм амжилт гаргасанд баярладаг юм. Өмнөх жилүүдэд миний морьд түрүүлэхэд нь нэг их баярладаггүй байсан. Харин 2015 онд үнэхээр баярласан. Миний аавын адууны удам угсаа гэдэг утгаар нь. 
-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Хүүхдүүд морь маланд хэр сонирхолтой вэ?
-Хоёр охин, хоёр хүүтэй.  Нэг хэсэг зээгээрээ морио унуулсан.  Дараа нь өөрийнхөө том хүүгээр унуулаад морь сайхан давхисан. Энэ жил бага нь зургаан настай. Морь унана гэж их хорхойсдог юм. Халзан морио тэрэндээ өгсөн. Миний хүүгийн аз л мэднэ дээ. Төлүүд нь ч сайн гарсан. Хойтонгоос өөрийн хүүхдээрээ морь унуулна гэж бодоод байгаа. 
-Гал уяаныхаа талаар ярихгүй юу?
-2012 онд Баян-Өндөр багт “Унаган хурд” гэж гал уяаг бид байгуулж одоо хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Манай гал уяанаас аймгийн Алдарт дөрөв, сумын алдарт уяач найм төрөн гарсан. Зун болохоор хамтдаа морьдоо уядаг.
-Гал уяа байгуулагдсанаас хойш уяачдын амжилт өсч байна уу?
-Өсөлгүй яахав. Бүгдийнх нь морь арай илүү давхидаг болсон. Бөөгнөрснөөрөө арай илүү байгаа. 
-Хүүгийн аз ивээгээд уясан морьд нь урамтай сайхан наадах болтугай.
-Баярлалаа. Та бүхэнд ч гэсэн энд ирээд бид бүгдийг сурвалжилж яваад маш их баярлалаа. Ажил үйлсэд нь амжилт хүсье.

"Тод магнай" сэтгүүл. Говь-Алтай аймгийн тусгай дугаар. 2017 он