АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Ж.БАТСҮХ: АХ-ЫН 92 ЖИЛИЙН ОЙГООР ГУРВАН АЙРАГ ХҮРТСЭН НЬ ХАМГИЙН БАХДАЛТАЙ НААДАМ

Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын уугуул, Өлзийт сумын тавдугаар багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Жагдоржийн Батсүхийн ярицлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 2015 оны Өлзийт сумын шилдэг уяач бөгөөд 1969 оны зун төржээ.

-Бага насны дурсамжаас тань яриагаа эхэлье. Алдарт багадаа хурдан морь унаж байв уу?
-Уналгүй яахав. Гэхдээ цөөхөн жил унасан. Эрдэнэцогт сумын харьяат Лхагвасүрэн гэж хүний Мөлүү хээрийг соёолонд нь унаж аймгийн наадамд зургаагаар давхиулж байлаа. Жижиг наадмуудад хэд хэд унасаан. 
-Танай удамд танаас өөр уяач бий юу. Таны дээдэс морь уядаг байсан уу?
-Миний буурал аав Гэндэнжамцын Цэдэн гэж Баянхонгор аймгийн хуучин Жинст сумын хүн. Хурдан хээр азаргаа Жинст, Өлзийт сумын наадамд л айрагдуулж байсан гэдэг. Хээр азаргыг унаж байсан Сүрэнхорлоо гэж буурал надад ярьж байсан л даа. Тэр хүн аймгийн захиргаанд ажиллаж байгаад одоо тэтгэвэртээ гарчихсан. 
-Аавын тань хувьд?
-Манай аав бол албан хаагч хүн. Морь мал уяж байгаагүй.
-Таны хувьд хэзээнээс уяачийнхаа гарааг эхэлсэн бэ?
-1998 оноос юмуу даа. Баянхонгорт том даншиг болно гэхээр өөрийн унаган шүдлэнгээ уяж  100 гаргаж давхиулж байлаа. Тэр маань ихээхэн урам хайрласан. Морь уяхад нөлөөлсөн өөр нэг хүчин зүйл бол нагац ах Эрдэнэцогт сумын харьяат Чимэддоржийн Баатар гэж хүн. Тэр ах маань надад нэг унага бэлэглэж, адуу дээдлэх сэтгэлийг маань дэврээсэн дээ. Ламын Гэгээний 360 жилийн ойд 100-аар давхисан тэр үрээ бол Баатар ахын маань удмын адуу. 
-Анхны айраг, түрүү хүртсэн наадам одоо ч тодхон санагдана биз?
-2005, 2006 оны үед Эрдэнэцогт суманд суварганы баяр болоод түүнд өөрийн унаган том хүзүүтэй зээрд даагаа уяж дунд хүү Баярсайханаараа унуулаад түрүүлгэж байлаа. Тэрнээс хойш нэг хэсэг морь сүртэй сайн давхихгүй ээ. Тэгж байсан манай хүргэн ах Жаргалын Баттулга гэж хүн Баянхонгорт ирж наадахдаа надад хурдан хул азарганыхаа төл хонгор халзан үрээг “азарга тавиарай” гээд бэлгэнд өгсөн юм. Халзан үрээ соёолондоо Өлзийт, Эрдэнэцогт сумдын наадамд айрагдсан. Төл бор үрээ нь их хурдан байгаа.
-Таныг сүүлийн жилүүдэд сум орон нутгийнхаа нэрийг гарган сайн наадаж байгаа гэсэн. Хонгор халзан азарганыхаа төлүүдээр наадаж байна уу?
-АХ-ын 92 жилийн ой, аймгийн баяр наадмаас гурван айраг хүртэж одтой сайхан наадсан. Гарсан цагаас өнгөлсөөр яг цагаан зураас дээр дайруулж аман хүзүүдсэн  хонгор морь миний унаган адуу. Удам угшлыг нь хөөвөл бас их сонин түүхтэй. Эрдэнэцогт сумын хурдны цөм болдог Гарьдын хонгор халзан азарганы удам, аймгийн наадамд хоёр аман хүзүүдсэн Мөнгөн хошуут гэж азарганы төл хонгор халзан үрээг манай аав азарга тавихаар авч байсан. Тухайн үед манайх адуу мал цөөтэй. Хонгор халзан азарга гарсан төл болгоноо чононд өгчихдөг. Сүүлдээ гүүнүүд нь чононд орж дуусаад ганц хонгор халзан гүү үлдэж, азаргаа зарчихсан юм. Нөгөө үлдсэн гүүгээ хавар гаднаа аргамжиж байгаад унагалуулахад охин хонгор халзан унага гарсан. Түүнийгээ гайгүй удамтай юм гээд хадгалсаар байгаад 2002 онд Төв аймгийн Нөхөрлөл рүү ах дүүгийндээ очиж өвөлжихдөө аваад явлаа. Тэндээсээ цаашаа Багануур орж Тулгаа ахынхаар ороод,  дүү Ууганаагийнхаасаа бор гүү авсан. Ингээд намар нь буцахдаа Жаргалантын сангийн аж ахуйн гаралтай том хээр азаргыг хамаатны Мэндбаяр гэдэг залуугаасаа нэмж авлаа. Ирээд хээр азаргандаа нөгөө хадгалаад байсан хонгор халзан гүүгээ хураалгахад  эр хонгор унага гарсан нь дээр ярьдаг миний хурдан хонгор морь. Аймгийн наадмаас хэд хоногийн дараа Өлзийт сумын ой болоход түрүүлж, Баянбулаг сумын 90 жилийн ойд бас зурхай дээр дайруулж аман хүзүүдсэн. Өөр жижиг наадмуудаар бол олон түрүүлсээн. Тэр жил хонгор онцгой хурдан байсан. 
-Гурван айрагны нэгийг хонгор морь авчирч. Нөгөө хоёрыг нь ямар насны ямар удам угшилтай хүлгүүд авчирсан бэ?
-Баттулга ах Баянхонгорт ирж наадахдаа хонгор халзан азарга өгсөн гэсэн шүү дээ. Түүнд  Ууганаа дүүгээсээ авсан бор гүүгээ хураалгахад тас хар эр унага гарсан. Түүнийгээ дааганд нь уяж АХ-ын 92 жилийн ой аймгийн наадамд мордуулахад зургаад давхисан. Гэхдээ миний уясан хуурай дүү Алтанхуягийн маань Ембүү даага аймгийн наадамд гуравласан. Мөн миний найз цагдаагийн хошууч Батбилэгийн маань шүдлэн үрээ дөрвөөр давхисан.
-Өлзийт сумын ойд үрээнүүд чинь хэрхэн давхисан бэ?
-Бор даага түрүүлж, хэд хэдэн айраг авсан.Тэндээсээ Эрдэнэцогтод болсон төвийн бүсийн уралдаанд бор даага дахиад хол түрүүлсэн. 
-2013 онд үнэхээр сайхан нааджээ. 2015 онд сумын шилдэг уяачаар шалгарсан байна. Тэр жил хэрхэн наадсан бэ?
-Хонгор морио өнжөөсөн.Бор үрээ маань Өлзийт сумынхаа наадамд гуравлаад, аймгийн наадамд бас зургаалсан. Аймгийн наадмаас өмнө хоёр, гурав уралдчихаар айрагдаж чадахгүй байх шиг. Тэгээд аймгийн хангайн бүсийн уралдаан Гурванбулаг суманд болоход очиж гурваар давхиад, хоёр хоногийн дараа Заг сумын 90 жилийн ойд түрүүлсэн. 
-Түүгээр тэр жилийн наадмууд отголсон уу?
-Үгүй ээ. Ирсэн хойноо бас дээд гурван насны морьдын уралдаанд бор үрээгээ соёолонд тавиад түрүүлгэсэн. Тэгээд 8 сарын 2,3-нд билүү МУ-ын Алдарт уяач Искрагийн Золбоотын цолны мялаалга, Баянхонгорын шигшмэл хурд уралдаан Бууцагаан суманд болоход бас их хол түрүүлсэн.  
-2016 он гарсаар хэрхэн наадав?
-2016 он гарсаар хангайн бүсийн уралдаанд бор үрээ маань гурваар давхиад, хулгар хээр соёолон маань  наймалж, их насны морь зургааллаа. 
-Баянхонгорт аймагт гурван удаагийн ЗГ-ын тогтоолт наадам болсон. Бүгдэд нь оролцсон уу?
-Оролцсоон. 2009 онд дөрвөн адуу мордуулсан. Дундуур л ирсэн. 2014 онд миний хонгор морь хүүхдийн алдаанаас болоод 11-ээр ирсэн.
-Түрүү хүмүүсийн морь уядаг гэсэн. Нэг гал уяа юм уу?
-Албан ёсоор гал болоогүй ээ. Гэхдээ нийлж нэгдээд морио уядаг юм. Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын уугуул Мөнхбат, Баянбулаг сумын харьяат аймгийн Алдарт уяач Дагвабазар, аймгийн цагдаагийн газрын хэрэг бүртгэлийн ахлах хошууч П.Хүлэг, Галуут сумын харьяат Очирбатын Алтанхуяг нартай хамтран морио уядаг. Мөнхбат ахынхаа хул морийг АХ-ын 88,89 жилийн ойгоор хоёр жил дараалан түрүүлгэлээ. Мөн хуурай дүү Алтанхуягийнхаа даагыг аймагт гурваар давхиулж, Галуутын  90 жилийн ойд аман хүзүүдүүлсэн. 
-Ингэхэд танай хүүхдүүд морь уядаг уу?
-Би гурван хүүхэдтэй. Том нь хотод багшилдаг. Дунд банди одоо 20 хүрч байна. Дараагийнх нь 17,18-тай. Хоёулаа л адуунд дуртай. Бага банди маань хашаандаа адуу тэжээж байна. Энэ жил би жүчээ барьсан. Хүүхдүүд маань яваандаа бие даагаад уях байхаа. 
-Морь уях төрийн хэрэгт үе дамжин шимтэж буй танайханд амжилт хүсээд ярилцлагаа хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе?
-АХ-ын 92 жилийн ой аймгийн баяр наадам л байна даа. Би 1999 оноос хойш аймгийн наадамд морь айрагдуулахыг мөрөөдөж явлаа. 14 жил гэдэг бас л урт хугацаа. 2001 онд аймагтаа анх зүүн талын адуу авчирч, жил бүр аймгийнхаа наадамд оролцдог байсан гэхэд хожуу амжилт гаргасан шүү. Гэхдээ хурдан тууртын хийморьт сүсэглэж явдагаа. 
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан хүлгийн босоо цагаан хийморь таныг, таны үр хүүхдүүдийг өнө мөнх ивээж явах болтугай.
-Тэр сайхан ерөөл бат орших болтугай.

"Тод магнай" сэтгүүл. Баянхонгор аймгийн тусгай дугаар. 2016 он