Сумын Алдарт уяач Я.Минжээ: Би нэг түмэн адуутай Дугар ноёны удмын хүн

Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын уугуул, Эрдэнэцагаан сумын харьяат, "Егүзэрийн хүлэг" МСУХ-ны нарийн бичгийн дарга, сумын Алдарт уяач Ядамын Минжээ гуайн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-“Егүзэрийн хүлэг” уяачдын холбооны нарийн бичгийн даргын албыг хашаад хичнээн жил болж байна вэ?
-Би “Егүзэрийн хүлэг” уяачдын холбоог үүсгэн байгуулагчдын нэг байгаа юм. Тэр үед манай сумын сургуулийн захирал Жанчивын Ваанчиг, Бямбын Гэндэн, Ядамын Мэндээ, Дагдансүрэнгийн Өлзий-Орших нарын 9 хүний санаачлагаар байгуулагдаж байлаа. Тэр бол 1998 он шиг санагдана. Түүнээс гурван жилийн дараа холбооны тэргүүлэгчээр Бямбажавыг сонгож, би нарийн бичгээр нь ажиллаад арваад жил болж байна.
-Харин хурдан морины уяа эвлүүлээд хэр удаж байгаа вэ? Хэдэн оны сумын Алдарт уяач вэ?
-Миний аав сайн адууны салхинд гарсан хүн гэж ярьдагсан. Би ч багаасаа л адууны хорхойтой нэгэн явлаа. Найм есөн наснаасаа эхлэн гурав дөрвөн жил хэртэй хурдан морь унадаг байлаа. Том биетэй хүүхэд байсан болохоор нэг их олон жил болоогүй л дээ. Мориноос хасагдаад л морины ажилд туслан, уялцаж эхэлсэн. Дорнодын хөдөө аж ахуйн техникумийг 20 настай төгсөж ирээд бие даан морь уях болсноос хойш олон жил өнгөрчээ. Тэрнээс хойш Эрдэнэцагааны сумынхаа Ардын хувьсгалын ойн баяр наадмуудаар одтой наадаж 20 гаруй айраг, түрүү авсан байна. Энэ амжилтаараа 2004 онд санагдана сумын Алдарт уяач болсон. Аавыгаа амьд сэрүүн байхад жил бүр л айраг амсчихдаг байлаа. Харин сүүлийн жилүүдэд  нэг их морь давхиулсангүй ээ.
-Энэ хугацаанд гаргасан амжилтуудаасаа сонирхуулаач?
-Нэг жил сумынхаа наадамд азаргаа гурвуулж, соёолон түрүүлгэж байлаа. Бас л уяач хүний баяр бахдалыг мэдрүүлсэн наадмуудын нэг байгаа юм даа. Гэхдээ би аймагт очиж байгаагүй ээ. Харин Дарьгангын овооны наадамд олон удаа очиж уралдсан. Дарьгангын 50, 60, 70 жилийг алгасаагүй шүү. 50 жилийн ойгоор дөрөв таван адуутай очоод нэг шүдлэнгээ түрүүлгэж, нөгөөг нь наймд оруулж байлаа. 1990 онд соёолон хонгор морио 17-гоор, хоёр жилийн дараа дахин очоод 21-ээр оруулсан юм. Харин 2000 онд шүдлэн адуу айрагдуулсан. Тэр үед чинь бүсийн статустай болоогүй, сумын хэмжээний л маягтай болдог байж.
-Таны дээдчүүлд ааваас тань өөр уяачид олон байв уу?
-Би Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын уулын Дугар ноёны удмын хүн.  Өөрөөр хэлбэл энэ хүний ачинцар байгаа юм. Миний аав уулын Ду ноёны хүү Ээсандай, түүний хүү Рэнцэнгийн Ядам гэж хүн байлаа. Энд нэгэн түүх сонирхуулахад Дугар ноёны 10 мянган адууг нь Жа До амбан гамин цэрэгтэй ирээд Хятад руу аваад явчихсан юм гэнэ лээ. Энэ  тухай аав минь ярьдаг байсан юм. Зарагдаж байсан албатуудынх нь унаж эдэлж байсан адуу л үлдэж. Тэдгээр адууг нь тавихад миний аав 218 морь, хоёр, гуравхан байдсан гүү авч байсан гэдэг. Манай адууны үндсэн гарал угшил нь Дарьгангын жижиг зээрдийн удамтай. Уулын дуу ноён түмэн адуутай байхдаа их, бага цагаан, их, бага зээрд гээд зүсээр нь ялгадаг байсан гэдэг. 10 мянган адуу нь Шилийн богдын Агтны хүрээнд дүүрч байвал манай албат иргэд сайн ажиллажээ, адуу бүрэн байна гэж мэддэг байсан гэлцдэг. Ер нь манайхан дээдчүүлээсээ Дарьганга, Сүхбаатар чигийн жижиг зээрд адууны эзэн болох ухаантай улс байж гэж боддог шүү.
-Тэгвэл аавын тань нэрийг гаргасан ямар ямар хурдан хүлэг байв?
-Манайхан хурдан саарал, хүрэн, хурдан алаг азаргаараа одтой сайхан нааддаг байлаа. Өнөө жижиг зээрдийн удмын адуунууд гэж аав ярьдаг юм.
Харин миний сүүлийн үед хурдлуулж байсан адуу бол Дарьгангын Да.Дэмбээгийн удамтай Оргилын хо азарганы төл байгаа юм. Эрдэнэцагаанд шүдлэн, хязааландаа тус тус аман хүзүүдэж, соёолондоо түрүүлсэн. Тэрнээс хойш ч хоёр гурван удаа айрагдсан байх шүү. Тийм л хурдан хонгор азарга надад байлаа. Бас тэрний эгчээс нь гарсан хурдан хээр морь байсан. 1983 онд Онгон, Дарьганга, Эрдэнэцагаан сумд нийлж уралдахад хээр морь түрүүлж, харин хонгор азарга гурваар ирж байсан. Бас л сайхан дурсамжуудын нэг дээ.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Ярилцсан танд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл Сүхбаатар аймгийн тусгай дугаар